Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində "məsəl" sözü əsasən "zərbi-məsəl" ifadəsi ilə əlaqələndirilir və bu ifadənin sinonimi kimi qeyd olunur. Lakin "məsəl" sözünün daha geniş və dəqiq bir izahı verilməlidir. Əslində, "məsəl" ərəb mənşəli bir sözdür (مثل) və "bənzərlik", "mənzərə", "nümunə", "misal", "atavet" kimi mənaları əhatə edir. Ədəbi dilin tərkib hissəsi olan bu söz, müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalarda işlənə bilir.
Birinci mənası, "nümunə", "misal" mənasıdır. Bu mənada, "məsəl" konkret bir hadisəni, vəziyyəti və ya şəxsi təsvir edən və ümumi bir həqiqəti, dərs və ya ibrəti göstərən bir hekayə, rəvayət və ya ifadəni ifadə edir. Mifik hekayələr, ədəbi nümunələr, həyatdan götürülmüş hekayələr "məsəl" kimi qəbul oluna bilər. Məsələn: "Əməksevərlik məsəli olaraq, qoca balıqçı həmişə bol məhsul yığırdı." Burada "məsəl" sözü əməksevərliyin uğura aparan yol olduğunu göstərən bir nümunə vəzifəsini daşıyır.
İkinci mənası isə "mənzərə", "görünüş" mənasıdır. Bu mənada "məsəl" bir vəziyyətin, hadisənin ümumi görünüşünü, xarici formasını ifadə edir. Məsələn: "Uşaqların sevincli məsəli ürəyimə xoş gəldi." Burada "məsəl" uşaqların sevincli hərəkətlərinin ümumi görünüşünü ifadə edir.
Üçüncü mənası isə "bənzərlik", "oxşarlıq" mənasıdır. Bu mənada "məsəl" iki və ya daha çox şey arasındakı bənzərliklərə işarə edir. Məsələn: "Onların həyatları bir-birinə məsəl idi." Burada "məsəl" onların həyatlarında bənzərliklərin olduğunu ifadə edir.
Sözün daha geniş kontekstdə işlənməsi üçün nümunə cümlələr:
- "Bu məsəl, insanların həmişə öz səhvlərindən dərs çıxarması lazım olduğunu göstərir."
- "Onun sözləri, dərin bir həqiqəti əks etdirən bir məsəl idi."
- "Qədim əfsanələr dəyərli məsəllər mənbəyidir."
- "Təbiətin gözəl məsəli, rəssamları ilhamlandırır."
Ədəbiyyatda "məsəl" sözü tez-tez məcazlı mənada işlədilir və müəllifin fikirini daha dəqiq, daha təsirli ifadə etməyə kömək edir. Sizin təqdim etdiyiniz misal da bu qəbildəndir: "Çün “uman yerdən küsərlər” bir məsəldir xəlq ara; Küsdüyüm bica deyildir, aşinadən küsmüşəm". Burada "məsəl" sözü, xalq arasında yayılmış bir deyimi, bir ümumi fikri ifadə edir.