Mütaliə (ər. مطالعة - mütāla'a) sözü Azərbaycan dilinə ərəb dilindən keçmişdir. Əsasən, diqqətli və dərin düşüncə ilə oxuma, qiraət mənasını ifadə edir. Sadəcə gözlərin sətirləri qaytarması deyil, mətnin məzmununun dərk edilməsi, analiz edilməsi və özündə müəyyən bir təəssüratın formalaşması prosesini əhatə edir. Beləliklə, "mütaliə" sadəcə oxuma hərəkətindən daha geniş bir anlayışdır.
Lüğətlərdə verilən "oxuma, qiraət" tərifi mütaliənin əsasını əks etdirir, lakin onun dərinliyini tam əhatə etmir. Mütaliə prosesi passiv oxumadan fərqli olaraq, fəal, düşüncəli və tənqidi yanaşmanı tələb edir. Oxunan mətnin məzmununun yadda saxlanılması, onun müxtəlif aspektlərinin müqayisə edilməsi, oxunmuş məlumatın əsasında yeni nəticələrə gəlinməsi və şəxsi fikirlərin formalaşması mütaliənin ayrılmaz hissələridir.
Misal üçün, “Hacı Nurməmməd də elə bizim öz şəhərimizdə nüsxəbənd kitablarının mütaliəsi və təcrübə ilə həkimliyi öyrənmişdi” cümləsində “mütaliə” sözü sadəcə oxuma deyil, həkimlik biliyinin əldə olunması üçün nüsxəbənd kitabların diqqətlə, dərin araşdırma ilə oxunmasını, öyrənilməsini ifadə edir. Bu, passiv oxumanın əksinə olaraq, aktiv və məqsədyönlü bir prosesi göstərir.
Müasir Azərbaycan dilində “mütaliə” sözü ədəbiyyat, elm və digər sahələrə aid mətnlərin dərinliklə öyrənilməsi, araşdırılması mənasında işlənir. Məsələn, “tarixin mütaliəsi”, “fəlsəfi əsərlərin mütaliəsi”, “ədəbiyyatın mütaliəsi” kimi ifadələr geniş yayılmışdır. Bu ifadələr sadəcə bu sahələrə aid kitabların oxunmasını deyil, həmin sahələrdə dərin biliklərə yiyələnmək üçün sistemli və düşüncəli bir prosesi nəzərdə tutur.