Nəfs: (ər. نَفْس) İnsan ruhunun, özünün şüurlu hissəsi ilə bağlı olan istək, arzu, ehtiras və meyillər toplusudur. Ərəbcə "nəfs" sözü "öz", "ruh", "can" mənalarını da əhatə edir, lakin Azərbaycan dilində əsasən şiddətli, bəzən idarə olunmayan istək və ehtirasları ifadə etmək üçün işlədilir. Bu mənada nəfs, insanın maddi ehtiyaclarını ödəmək istəyindən tutmuş, hətta mənfi xüsusiyyətləri, qisas almaq kimi hisslərini də ehtiva edir. "Nəfs" sözü, yalnız fiziki istəkləri deyil, həmçinin qürur, həsəd, acgözlük kimi mənəvi meyilləri də ifadə edə bilir. Klassik ədəbiyyatda, xüsusilə sufilikdə "nəfs" termini daha geniş və mürəkkəb bir konsepsiyanı təmsil edir, insanın mənəvi inkişafı yolunda keçdiyi mərhələlərlə əlaqələndirilir.
Məna nüansları və nümunələr:
1. Ehtiras, şiddətli istək: "Nəfsinə hakim ola bilməyərək, bütün pulunu qumara basdırdı." (Burada nəfs, oyun oynamaq istəyinin şiddətli formasını ifadə edir).
2. Arzu, meyil: "Sənətə olan nəfsi onu əzmkar bir işçi halına salmışdı." (Bu cümlədə nəfs, sənətə olan güclü meyl və arzunu bildirir).
3. (Mənfi mənada) Pis əməllərə meyillilik: "Nəfsin fəsadları onu bədbəxt etmişdi." (Burada nəfs, insanın pis əməllərə meylinin nəticələrini ifadə edir).
4. Sufi terminologiyasında: Sufi ədəbiyyatında nəfs, insanın mənəvi təkamülündə keçdiyi mərhələlərdən biri kimi təsvir olunur. Bu mənada nəfs, insanın maddi istəklərə olan bağlanmasının simvoludur, təmizlənməsi və kamilliyə çatması üçün mübarizə aparılması lazım olan bir maneədir.
Qeyd edək ki, "nəfs" sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər. Müasir Azərbaycan dilində daha çox mənfi və ya nəzarət olunmayan istəklər kontekstində işlədilir, halbuki əsl mənası daha geniş və çoxşaxəlidir.