Nəzəriyyə (ər. نظريّة - nazariyya) sözü ərəb mənşəlidir və "nəzər" (görüş, baxış, müşahidə) kökünə əsaslanır. Lüğətlərdə sadəcə "biliyin hər hansı bir sahəsində rəhbər tutulan ideyalar sistemi, elmi sistem" kimi tərifi əks olunsa da, mənası daha geniş və çoxcəhətlidir. Əslində nəzəriyyə, müşahidələrə, təcrübələrə və ya digər sübutlara əsaslanan, bir hadisəni, prosesi və ya qanunauyğunluğu izah etməyə çalışan sistematik və məntiqi bir şəkildə qurulmuş bir iddia yığımından ibarətdir. Bu iddialar, elmi metod vasitəsilə yoxlanıla bilər və ya yoxlanılmasına çalışılır.
Nəzəriyyə, sadəcə fərziyyə və ya təxmin deyil; o, geniş miqyasda yoxlanılmış və təsdiq edilmiş bir çox dəlillərə əsaslanır. Nəzəriyyənin əsas xüsusiyyətlərindən biri də onun izah gücüdür. Yaxşı qurulmuş bir nəzəriyyə, əlaqədar hadisələri və ya prosesləri izah edir, proqnozlaşdırır və təxmin edir. Məsələn, Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi, cazibə qüvvəsinin təbiətini izah edir və kosmik hadisələri dəqiq proqnozlaşdırmağa imkan verir. Digər tərəfdən, bir nəzəriyyə həmişə tam olaraq doğru deyildir və yeni dəlillər əsasında dəyişdirilə, yenilənə və ya tamamilə rədd edilə bilər.
Nəzəriyyənin istifadəsi elm sahəsi ilə məhdudlaşmır. İctimai elmlərdə (tarix, sosiologiya, siyasi elmlər), fəlsəfədə və hətta gündəlik həyatda da "nəzəriyyə" sözündən istifadə olunur. Məsələn, "münaqişə nəzəriyyəsi", "iqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi", "qloballaşma nəzəriyyəsi" kimi ifadələr, müxtəlif sahələrdəki hadisələri izah etmək üçün yaradılmış konsepsiya sistemlərini ifadə edir. Ancaq bu sahələrdəki "nəzəriyyələr", təbii elmlərdəki nəzəriyyələr qədər riyazi və empirik dəlillərə əsaslanmaya bilər.
Cümlə içərisində istifadəsinə nümunələr:
- Onun bu mövzuda yeni bir nəzəriyyəsi var.
- Darvinin təkamül nəzəriyyəsi biologiyanı kökündən dəyişdirib.
- Bu sadəcə bir nəzəriyyədir, hələ sübut olunmayıb.
- Yeni kəşflər onun nəzəriyyəsini təsdiqlədi.
- Onun iqtisadi nəzəriyyəsi geniş tənqid olunur.