Nizamsız sözü Azərbaycan dilində sifət və zərf kimi işlənən, əsasən "səliqəsiz", "qaydasız", "qarmaqarışıq" mənalarını ifadə edən bir sözdür. Lüğətlərdəki qısa izah bu sözün zəngin məna çalarlarını tam əks etdirmir. Daha geniş və dəqiq şəkildə izah etmək üçün aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:
Mənşəyi: Sözün mənşəyi "nizam" sözündən törəmədir. "Nizam" ərəb mənşəli olub, "qayda", "tənzim", "səliqə", "sistem" mənalarını verir. "Nizamsız" isə bu qaydanın, sistemin, səliqənin olmamasını, pozulmuş və ya mövcud olmamasını bildirir.
Məna çalarları: "Nizamsız" sözü sadəcə "səliqəsiz"dən daha geniş bir məna spektrinə malikdir. O, aşağıdakı mənaları əhatə edir:
- Fiziki nizamsızlıq: Bir yerin, əşyaların səliqəsiz, qarmaqarışıq, qaydasız olması. Məsələn: "Oda nizamsız idi, əşyalar hər tərəfə səpələnmişdi."
- Məntiqi nizamsızlıq: Bir fikrin, danışığın, hadisələrin ardıcıllığının olmaması, məntiqi əlaqənin pozulması. Məsələn: "Nizamsız düşüncələr beynində qarışıq bir hal yaradırdı."
- Davranış nizamsızlığı: Bir şəxsin davranışlarının qaydasız, nizam-intizamsız, iradi olması. Məsələn: "Uşağın nizamsız davranışı valideynlərini narahat edirdi."
- Sistemsiz, planlaşdırılmamış hal: Bir işin, hadisənin planlaşdırılmadan, sistemsiz, qeyri-mütəşəkkil şəkildə həyata keçirilməsi. Məsələn: "Nizamsız iş qrafiki onu yorurdu."
Cümlədə işlənməsi: "Nizamsız" sözü həm sifət, həm də zərf kimi işlənə bilər. Sifət kimi isimdən əvvəl və ya sonra gələ bilir, zərf kimi isə felləri təsvir edir.
Misallar:
- Nizamsız evdə yaşamaq çətindir.
- O, nizamsız bir şəkildə danışırdı.
- Nizamsız hərəkətləri ilə hamını qıcıqlandırır.
- İşləri nizamsız aparırdı.
- Sənədlər tamamilə nizamsız idi.
Yekun olaraq, "nizamsız" sözü sadəcə "səliqəsiz" mənasından daha çox məna çalarına malik olan, müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalar ifadə edən zəngin bir leksik vahiddir.