Tənzim (ər. تنظيم - tənzīm) sözü Azərbaycan dilində əsasən “nizama salma”, “qaydaya salma”, “təşkil etmə” və “düzenləmə” mənalarında işlənir. Lüğətlərdə verilən “nizama salma (salınma), qaydaya salma (salınma), nizamla(n)ma” tərifi sözün əsas mənasını əhatə etsə də, istifadə dairəsini tam əks etdirmir. Daha geniş və dəqiq izah üçün sözün müxtəlif aspektlərinə toxunmaq lazımdır.
Sözün ərəb mənşəli olduğunu nəzərə alaraq, onun kökü olan “nəzm” (نظم) fiilinin “nəzm etmək”, “dəzgah qurmaq”, “ardıcıl bir sistem yaratmaq” kimi mənaları da “tənzim” sözünün semantik sahəsini daha dolğun şəkildə izah edir. Beləliklə, “tənzim” sadəcə bir şeyin qaydaya salınması deyil, həm də bu qaydaya müəyyən bir sistem, ardıcıllıq və ya quruluş əsasında nail olmaq deməkdir. Məsələn, bir toxucunun xalça toxuma prosesi, bir yazarın cümlələri bir-birinə bağlaması, bir musiqiçinin notları ardıcıl bir şəkildə yerləşdirməsi, bir rəssamın rəsmini qurması kimi hadisələr “tənzim” sözü ilə ifadə oluna bilər.
“Tənzim” sözü müxtəlif kontekstlərdə fərqli nüanslar əldə edir. Məsələn:
- İctimai həyatda: “İctimai tənzim”, “tənzim olunmuş bir cəmiyyət” kimi ifadələr sosial qaydaların, qanunların və normaların tətbiqi ilə yaradılan nizamı bildirir.
- İqtisadiyyatda: “İqtisadi tənzim” dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsi, bazarın tənzimlənməsi mənasını verir.
- Texnikada: “Motorun tənzimi”, “avtomobilin tənzimi” kimi ifadələr cihaz və mexanizmlərin işinin təkmilləşdirilməsi, optimal vəziyyətə gətirilməsi mənasını daşıyır.
- Musiqidə: “Musiqi tənzimi” əsərin əhval-ruhiyyəsinə, ritminə, tempinə uyğun olaraq səsin gücünün və tonunun dəyişdirilməsi deməkdir.
Ona görə də, “tənzim” sözünün mənası sadəcə “qaydaya salma” ilə məhdudlaşdırılmamalı, onun geniş kontekstdə “sistemli şəkildə qurmaq, düzəltmək, təşkil etmək, nizamlamaq” mənalarını da əhatə etdiyini qeyd etmək vacibdir. Sözün işlənməsinə bağlı olaraq, bu mənalardan hansının üstünlük təşkil etdiyini kontekst müəyyən edir.