“Oxuyub-yazma” sözü, Azərbaycan dilində geniş yayılmış bir termin olub, əsasən bir insanın oxumaq və yazmaq bacarığına, bu bacarığın səviyyəsinə və ya bu sahədəki təhsilinə işarə edir. Fəaliyyətin özü ilə yanaşı, təhsil sahəsinin özünü də ifadə edə bilər. Sözün mənşəyi “oxu-” və “yaz-” fellərindən əmələ gəlmiş bir birləşmədir. Bu fellər köhnə türk dillərindən qaynaqlanır və əsas mənaları müvafiq olaraq səsləri anlamaq və qrafik vasitələrlə ifadə etməkdir. “Oxuyub-yazma” sözü bu iki əsas hərəkətin birgəliyini, bir-birini tamamlayan təbiətini və mütləq birlikdə mövcudluğunu ifadə edir. Belə ki, tam savadlılığın oxumaq və yazmaq bacarıqlarının birgə vəhdətdə olması nəzərdə tutulur.
Sözün işlənməsi kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər. Məsələn:
- “Onun oxuyub-yazması çox yaxşıdır.” – Bu cümlədə oxuyub-yazma bir insanın bu sahədəki bacarıq səviyyəsini ifadə edir.
- “Oxuyub-yazma savadlılığının artırılması üçün dövlət tərəfindən müxtəlif proqramlar həyata keçirilir.” – Bu cümlədə isə oxuyub-yazma təhsil sahəsi kimi, konkret bir fəaliyyət sahəsini bildirir.
- “Uşaqlar üçün oxuyub-yazma dərsləri başlayır.” - Bu cümlədə oxuyub-yazma tədris prosesinin özünü, konkret olaraq oxumaq və yazmağı öyrətmə prosesini ifadə edir.
- “Oxuyub-yazma səviyyəsi iqtisadi inkişafa təsir edir.” - Burada isə oxuyub-yazma, ümumi əhalinin oxumaq və yazmaq bacarığı səviyyəsini, onun milli iqtisadiyyata təsirini ifadə edir.
Beləliklə, “oxuyub-yazma” sözü sadə bir birləşmə olmasına baxmayaraq, müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalar kəsb edə bilər. Onun mənası həm fərdi bacarığı, həm də ümumi təhsil səviyyəsini, həm də bu sahədəki tədris prosesini ifadə edə bilər. Bu sözün geniş istifadə dairəsi və məna çalarlarının zənginliyi onun Azərbaycan dilindəki mühüm yerini göstərir.