Olmaz sözü Azərbaycan dilində geniş işlənən bir zərfdir və əsasən iki əsas mənada istifadə olunur:
1. İmkansızlıq, mümkün olmamaq: Bu mənada "olmaz" sözü bir hərəkətin, hadisənin və ya vəziyyətin mümkün olmadığını, baş verməyəcəyini bildirir. Subyektiv və ya obyektiv səbəblərə əsaslana bilər. Məntiqi zərurət, fiziki qanunlar, və ya konkret şərait imkansızlığı ifadə edə bilər. Misal üçün: "Qidasız yaşamaq olmaz" cümləsində "olmaz" insan həyatının fiziki qanunlarına uyğun olaraq qidanın zəruriliyini vurğulayır. "Dağları yerindən tərpətmək olmaz" cümləsində isə fiziki qüvvənin məhdudluğu nəzərdə tutulur. Başqa bir misal: "Bu qədər az vaxtda bu işi başa çatdırmaq olmaz" cümləsi isə vaxt məhdudiyyətinə işarə edir. Bu mənada "olmaz" sözü tez-tez "mümkün deyil", " mümkün olmur", "edə bilməz", "olunmur" kimi ifadələrlə əvəz oluna bilər, lakin hər birinin özünəməxsus stilistik rəngi vardır. "Olmaz" daha qəti və kəskin bir ifadədir.
2. Qadağanlıq, icazəsiz olmaq, yaramazlıq: Bu mənada "olmaz" sözü bir əməlin qadağan olduğunu, icazəsiz olduğunu və ya edilməməsi lazım olduğunu bildirir. Bu, əxlaqi, hüquqi və ya sosial normalardan irəli gələn bir qadağan ola bilər. Misal olaraq: "Başqasının əşyalarını götürmək olmaz" cümləsi əxlaqi və hüquqi bir qadağanı ifadə edir. "Səs-küy salmaq olmaz" cümləsi isə sosial normalara əsaslanır. Bu mənada "olmaz" sözü "yaramaz", "qadağandır", "icazə verilmir" və ya "olmaq olmaz" ifadələri ilə əvəz oluna bilər. Lakin "olmaq olmaz" daha formal və rəsmi bir tondadır.
Hər iki mənada "olmaz" sözü cümələrə əlavə olaraq həm müsbət, həm də mənfi kontekstlərə uyğun gələ bilir. Məsələn, "Bu işi təkbaşına görmək olmaz, köməyə ehtiyac var" cümləsi mənfi bir kontekstdə istifadə olunsa da, "O qədər yaxşı insan, onun haqqında pis danışmaq olmaz" cümləsi müsbət bir mesaj verir.
Sözün etimologiyası "ol-ma-z" şəklində kökə qayıdır və "olma" feli ilə "mə" zarfi birləşməsindən əmələ gəlir. "Olma" - olmaq feli kökündən törəmədir. Bu sözün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişir, amma əsas məna olaraq imkansızlıq və qadağanlığı ifadə edir.