Pəlmələnmək felinin Azərbaycan dilindəki əsas mənası, rənglərin qarışması, bir-birinə hopması, ala-bula və ya ləkəli hala gəlməsi deməkdir. Bu, sadəcə rənglərin fiziki qarışması deyil, həm də onların qarışıqlıq yaradaraq orijinal görünüşlərini itirməsini əhatə edir. Lüğətlərdə verilən “rəngləri çıxaraq bir-birinə qarışmaq” ifadəsi bu prosesin əsas xüsusiyyətini, yəni rənglərin əvvəlki təmizliyini itirərək qarışıq bir forma almasını vurğulayır.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, “pəlmə” sözünün kökü ilə əlaqədar müxtəlif fərziyyələr mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar onu türk dillərindəki “pəl” (ləkə, xal) kökü ilə əlaqələndirirlər. Bu baxımdan, “pəlmələnmək” feli “ləkələnərək qarışmaq”, “xallı-xallı olmaq” kimi də izah edilə bilər. Başqa bir ehtimal isə “pəl” sözünün “qırıntı”, “qırıq” mənasına işarə etməsidir. Bu halda “pəlmələnmək” “qırıntı-qırıntı olmaq”, “parçalanıb qarışmaq” kimi mənaları da ifadə edə bilər. Bu iki mənanın bir-birini tamamladığını da qeyd etmək lazımdır; çünki əşyaların rənglərinin qarışması, bir-birinə hopması tez-tez parçalanma, dağılma ilə müşahidə olunur.
Pəlmələnmək feli müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalar kəsb edə bilər. Misal üçün, verdiyiniz cümlədə (“Xalıların, cecimlərin … və döşəklərin boyaları birbirinə qarışaraq pəlmələnmişdi”) fiziki bir proses – rənglərin qarışması təsvir olunur. Ancaq məsələn, “fikirləri pəlmələnmişdi” cümləsində, fikirlərin qarışıqlığı, aydın olmayan, bir-birinə hopmuş halda olması nəzərdə tutulur. Bu da sözün daha metaforik istifadəsinə misaldır. Yəni, "pəlmələnmək" yalnız fiziki əşyalar üçün deyil, mənəvi, intellektual proseslər üçün də istifadə oluna bilər.
Ümumiyyətlə, “pəlmələnmək” felinin mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişsə də, əsasında rənglərin, hissələrin, fikirlərin və ya elementlərin qarışması, bir-birinə hopması və nəticədə orijinal formalarını itirməsi durur. Bu qarışma prosesi qeyri-müntəzəm, ala-bula və ya ləkəli bir görünüş yaradır.