Rayonlaşdırma (rayonlaşdırmaq felindən törəmiş isim) — ərazinin təbii-coğrafi, iqtisadi, sosial və ya inzibati əlamətlərinə görə rayonlara bölünməsi və həmin rayonların sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi prosesi. Bu proses, ərazinin müxtəlif xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onun optimal idarə olunması, inkişafının planlaşdırılması və resursların daha effektiv bölüşdürülməsi üçün həyata keçirilir.
Rayonlaşdırma müxtəlif meyarlara əsasən aparıla bilər. Təbii-coğrafi rayonlaşdırma ərazinin relyefi, iqlim şəraiti, torpaq örtüyü, su ehtiyatları və biomüxtəlifliyi kimi amilləri nəzərə alır. İqtisadi rayonlaşdırma sənaye, kənd təsərrüfatı, ticarət və digər iqtisadi fəaliyyətlərin yayılmasını və konsentrasiyasını əsas götürür. Sosial rayonlaşdırma əhalinin sıxlığı, təhsil səviyyəsi, sağlamlıq göstəriciləri və digər sosial amilləri nəzərə alır. İnzibati rayonlaşdırma isə ərazinin inzibati-ərazi vahidlərinə (rayonlar, şəhərlər, kəndlər və s.) bölünməsini əhatə edir.
Rayonlaşdırma nəticəsində yaradılan rayonlar müəyyən xüsusiyyətləri ilə fərqlənən və müəyyən funksiyaları yerinə yetirən ərazi vahidləridir. Məsələn, təbii-coğrafi rayonlaşdırma nəticəsində yaradılan rayonlar müxtəlif iqlim zonaları, torpaq tipləri və ya bitki örtüyü ilə səciyyələnə bilər. İqtisadi rayonlaşdırma nəticəsində yaradılan rayonlar isə müəyyən iqtisadi fəaliyyətlərin üstünlük təşkil etdiyi ərazilərdir.
Rayonlaşdırma prosesi kartoqrafiya, statistika, coğrafiya və digər elmlərin metodlarından istifadə edilərək aparılır. Əldə edilən nəticələr xəritələr, cədvəllər və digər vizual vasitələr vasitəsilə təqdim edilir. Rayonlaşdırmanın dəqiqliyi və effektivliyi seçilmiş meyarların düzgünlüyündən və tədqiqat metodlarının keyfiyyətindən asılıdır. Bu proses daim dəyişən şəraitə uyğunlaşdırılmalı və təkmilləşdirilməlidir.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Ölkənin ərazisi iqtisadi rayonlaşdırmaya əsasən 6 bölgəyə bölünüb.
- Təbii-coğrafi rayonlaşdırma nəticəsində Kür-Araz ovalığı fərqli zonalara ayrılıb.
- Yeni inzibati rayonlaşdırma planı hazırlanır.
- Əhalinin sıxlığı əsas götürülərək sosial rayonlaşdırma aparılıb.