Səməndər (fars. سمندر) sözü Azərbaycan dilinə fars dilindən keçmişdir. Əsasən mifoloji bir varlıq olaraq qəbul edilən səməndər, odda yaşayan, odun təsirindən zərər görməyən bir heyvan kimi təsvir edilir. İran mifologiyasında önəmli yer tutan səməndər, əfsanələrə və ədəbiyyata öz əksini tapmış, simvolik mənalar daşıyan bir obrazdır.
Lüğətlərdə verilən “odda yaşayan mövhum bir heyvan” tərifi səməndərin mahiyyətini qısaca ifadə etsə də, tam olaraq onun mənasını əhatə etmir. Səməndər sadəcə odda yaşayan bir heyvan deyil, eyni zamanda təmizlik, müqəddəslik, ilahi güc və bəzən də məhv olma, təhlükə kimi simvolik mənaları da özündə birləşdirir. Ədəbiyyatda səməndər, həm müsbət, həm də mənfi kontekstlərdə işlənə bilər. Məsələn, "qəm dəryasında səməndərtək yanmaq" ifadəsi, güclü bir əzabı, dərin bir kədəri ifadə etmək üçün istifadə olunur. Burada səməndər, odun təsirindən əziyyət çəkən, yanan bir varlıq kimi təqdim edilir.
Səməndərin etimologiyasına nəzər salsaq, farsca "سمندر" (samandar) sözünün "dəniz" mənasını verən "darya" kökündən törəmə olduğu güman edilir. Ancaq bu əsasən "odda yaşayan" mənasını tamamilə əvəz etmir. Çünki ədəbiyyatda səməndərin odla əlaqəsi daha çox önə çıxır. Bu əlaqənin səbəbi də müxtəlif nəzəriyyələrlə izah edilə bilər; məsələn, bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, səməndərin odla bağlılığı onun sürətli hərəkəti və qısa müddətdə yox olması ilə əlaqədardır.
Qısacası, səməndər sözü sadəcə bir heyvan adı deyil, zəngin məna və simvolik yüklər daşıyan bir termindir. Onun mənası müəyyən bir kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər. Ədəbiyyatda istifadəsi zamanı həm metaforik, həm də məcazi mənada işlənə bilər. Bu səbəbdən də, səməndər sözünün tərifinin sadəcə "odda yaşayan bir heyvan" kimi məhdudlaşdırılması doğru deyildir.