Səssiz sözü Azərbaycan dilində sifət və zərf kimi işlənərək, əsasən səsin olmaması və ya azlığı ilə bağlı mənaları ifadə edir. Lüğətlərdəki “səs çıxarmayan, səs çıxarmadan, asta(dan), yavaş(dan)” tərifi sözün əsas mənasını əhatə etsə də, daha geniş və dəqiq bir izah tələb olunur.
Sifət kimi işlənməsi: Səssiz, bir şeyin səs çıxarmadığı və ya çox az səs çıxardığı xüsusiyyətini bildirir. Bu zaman həm fiziki səslərə, həm də metaforik mənada səs-küyə, fəaliyyətə aid ola bilər. Məsələn: "Səssiz mühərrikli avtomobil", "Səssiz bir gecə", "Səssiz bir qəbir" kimi ifadələrdə konkret səsin olmaması nəzərdə tutulur. "Səssiz həyat", "Səssiz əzab" kimi ifadələrdə isə səs-küysüz, sakit, görünməyən, fərq edilməyən və ya ifadə edilməyən bir həyat və ya əzab nəzərdə tutulur. Sözün bu mənası, bir çox hallarda "səssizcə" zərfi ilə də əvəz edilə bilər.
Zərf kimi işlənməsi: Səssiz, hərəkətin və ya hadisənin səssiz şəkildə, səs çıxarmadan baş verməsini bildirir. Məsələn: "O, səssizcə otaqdan çıxdı", "Səssizcə gəldi, səssizcə getdi" ifadələrindəki kimi. Burada "səssizcə" sözü ilə sinonim kimi istifadə olunur, lakin "səssizcə" daha çox gizlinlik, diqqət çəkməmək mənasını da ehtiva edir. "Səssiz" zərfi daha çox səs çıxarmama xüsusiyyətinə fokuslanır.
Etimalogiyası: Sözün mənşəyi "səs" kökü ilə bağlıdır və "səssiz" olaraq "səs + siz" şəklində qurulmuşdur. "-siz" şəkilçisi isə mənasını inkar edir.
Fərqli cümlələrdə istifadəsi: Sözün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər. Məsələn:* "Səssiz bir gecə idi." (Səs-küyün olmaması)* "O, səssizcə qapını açdı." (Səs çıxarmadan, gizlicə)* "Səssiz bir ağrı onu sarsıdırdı." (İfadə olunmayan, hiss edilən, lakin səssiz olan ağrı)* "Səssiz qaldı, heç nə demədi." (Sözsüz qaldı, danışmadı)* "Nuriyyənin balaca qəlbi səssiz, lal nəğmələr oxuyaraq məchul bir ümidlə..." (Burada "səssiz" sözü əslində səsin olmaması deyil, səssiz, içdən, yalnız özünə məxsus bir şəkildə nəğmə oxumağı ifadə edir. Lal nəğmələr metaforik mənada istifadə olunur və səsin eşidilməməsi, gizli qalmağı ifadə edir.)
Beləliklə, "səssiz" sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilsə də, əsasən səsin olmaması və ya çox az olması, həmçinin sakitlik, gizlilik, ifadəsizliy kimi mənaları da ifadə edir.