Səyirtmə (Səyirtmək feildən törəmiş isim) Azərbaycan dilində bir neçə mənaya malik olan mürəkkəb bir sözdür. Əsasən, "sürtmək", "sıxmaq", "çəkmək" hərəkətlərini ifadə edir, lakin kontekstdən asılı olaraq mənası dəyişə bilir. "Səyirtmək" feilinin özündə də "bir şeyi digərinə sürtmək, sürüşdürmək" kimi birmənalılıq yoxdur. İşlənmə sahəsindən asılı olaraq, həm səthi sürtməni, həm də sıxma, dartma hərəkətlərini ifadə edə bilir.
Mənaların təfərrüatı:
1. Səthi sürtmə: Bir səthi digər bir səthə sürtmək, ovuşdurmaq hərəkəti. Məsələn, "Ayaqqabılarının torpağını səyirtmək" ifadəsində səyirtmə, ayaqqabının səthindən torpağı təmizləmək, uzaqlaşdırmaq hərəkətini bildirir. Bu mənada "silmək", "təmizləmək" sözləri sinonim kimi işlənə bilər.
2. Sıxma, dartma: Bir şeyi sıxaraq, dartaraq hərəkət etdirmək. "Kəməri səyirtmək" deyərkən kəməri bədəndən uzaqlaşdırmaq, açmaq, boşaltmaq mənası nəzərdə tutulur. Bu mənada "çəkmək", "dartmaq" sözləri sinonim kimi istifadə oluna bilər.
3. Mexaniki təsir: Bəzi mexaniki cihazların hərəkəti də "səyirtmə" ilə ifadə oluna bilər. Məsələn, köhnə tipli çalğı alətlərində səs çıxarmaq üçün telləri səyirtmək. Bu mənada "çəkmək", "sürtmək" və "silkələmək" sözləri müəyyən dərəcədə sinonim ola bilər, amma tam sinonim deyildirlər.
Etimologiya: Sözün mənşəyi "sürtmək" felindən törəmədir. "Səyirtmək" feili, "sürtmək" feilinin intensivliyi artırılmış, daha güclü bir formasıdır. "Səy-" önəki hərəkətin intensivliyini, qüvvətini vurğulayır.
Cümlədə işlənməsi: Sözün mənası cümlənin kontekstindən asılı olaraq dəqiqləşir. Yuxarıda göstərilən nümunələr "səyirtmə" sözünün müxtəlif mənalarını və işlənmə üsullarını nümayiş etdirir. Daha çox nümunə ilə sözün istifadəsinin zənginliyi daha aydın şəkil tapar.