Sıxışmaq fellinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə “yan-yana gəlib bir-birinin təzyiqi altında olmaq, bir-birini sıxmaq, sıxışdırmaq” kimi qısaca ifadə edilməkdən daha geniş və çoxşaxəlidir. Bu fellin mənası kontekstdən asılı olaraq müxtəlif nüanslar əldə edir.
Əsas mənası fiziki sıxlıq və təzyiq hissini ifadə etsə də, məcazi mənalarda da geniş istifadə olunur. Fiziki mənada, sıxışmaq, bir çox əşyanın və ya varlığın məhdud bir sahədə bir-birinə yaxınlaşaraq bir-birinə təzyiq göstərməsini, məsələn, izdihamda insanların sıxışmasını, qutuda əşyaların sıxışmasını və s. ifadə edir. Bu mənada fellərin sinonimləri "sıxılmaq", "əzilmək", "yığılmaq", "təzyiqə məruz qalmaq" kimi sözlər ola bilər.
Məcazi mənada isə "sıxışmaq" maddi olmayan mənaları da əhatə edir. Məsələn, "vaxt sıxışması", "büdcə sıxışması", "mənəvi sıxışma" kimi ifadələrdə "sıxışmaq" məhdudluq, çətinlik, təzyiq və ya çətin vəziyyətin təsvirinə xidmət edir. Bu mənada "sıxışmaq" “çətinliyə düşmək”, “çətinlik çəkmək”, “əziyyət çəkmək” və “təzyiq altında qalmaq” kimi ifadələrlə sinonim olaraq işlənə bilər.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "sıx-" morfeminin "sıxmaq" fellindən törədiyini və "-ış-" əlavəsinin isə məlum bir hərəkət və ya halın davam etdiyini bildirdiyini görərik. Beləliklə, "sıxışmaq" "sıxılmaq" hərəkətinin davamlı bir vəziyyətini ifadə edir.
Cümlədə necə işləndiyinə dair nümunələr:
- İzdihamda o qədər sıxışdım ki, nəfəs ala bilmirdim.
- Qutuda əşyalar o qədər sıxışmışdı ki, qapağı bağlamaq mümkün deyildi.
- Son vaxtlar maddi cəhətdən çox sıxışıram.
- İmtahan tarixinə yaxınlaşdıqca vaxt sıxışması hiss olunur.
- Bu ağır vəziyyətdə mənəvi cəhətdən çox sıxışdım.