Tapınmaq felinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə "səcdə etmək, sitayiş etmək, ibadət etmək, pərəstiş etmək" kimi qısaca ifadə edilməkdən daha geniş və dəqiq bir izah tələb edir. Lüğətlərdəki qısa ifadələr sözün əhatə etdiyi bütün mənaları tam əks etdirə bilməz.
Etimalogiyası: Tapınmaq feli, kökü "tap-" olan bir söz olub, qədim türkcədəki "tapmaq" (bulmaq, aşkarlamaq, qavramaq) felindən törəmişdir. Ancaq zaman keçdikcə mənası dəyişərək, "yüksək bir varlığa bağlılığı, itaətkarlığı və hörməti" ifadə edən bir mənaya transformasiya olmuşdur. Başlanğıcda "yüksəyi" qavramaq, tanımaq mənası ehtimal olunur, sonradan isə bu, ibadət və pərəstiş formasına çevrilmişdir. Bu mənada "tapmaq" feli ilə birbaşa əlaqə, yalnız etimoloji baxımdan qalır.
Mənaları: Tapınmaq sözü müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalarda işlənə bilər:
- Dini mənada: Allahı, tanrıları, müqəddəs varlıqları səcdə etmək, onlara ibadət etmək, onlara olan inam və hörməti ifadə etmək. Məsələn: "O, hər gün tapınırdı." Bu mənada, söz daha çox formal dini ayinləri, duaları və s. əhatə edir.
- Qeyri-dini mənada: Bir şəxsə, ideyaya, obyektə, hətta bir şeyə (məs., pul) həddən artıq bağlılığı, pərəstişi, hətta köləlik dərəcəsində itaəti ifadə etmək. Məsələn: "O, pulun qarşısında tapınırdı." və ya "O, şöhrətin tapınmağı üçün hər şeyi edirdi." Bu mənada, sözün dərin bir mənfi konnotasiyası ola bilər, çünki şüursuz itaətkarlığı, özünü itirməyi ifadə edir.
- Poetik mənada: Şeirlərdə, məcazi mənada, bir şeyin gözəlliyinə, qüdrətinə, əzəmətinə heyranlığı ifadə etmək üçün işlənə bilər. Xəyyamın misalında olduğu kimi, bu mənada tapınmaq sözü, sevgi və ehtiram ifadə edir, ancaq mütləq dini bir kontekstdə deyil.
Cümlədə işlənməsi: Tapınmaq sözü, yuxarıda göstərilən mənalarına uyğun olaraq, müxtəlif cümlələrdə işlənə bilər. Məsələn:
- Onlar günəşə tapınırdılar.
- O, öz işinə tapınırdı.
- Şair, təbiətin gözəlliyinə tapınırdı.
- Tapınmaq, iman və hörmətin ifadəsidir.
Nəticə olaraq, "tapınmaq" sözü, sadə bir mənadan uzaq olan, tarixi inkişafı və müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalarda işlədilməsi ilə mürəkkəb bir leksik vahiddir.