Təmiz sözü Azərbaycan dilində geniş məna spektrinə malik bir sifət və zərfdir. Əsas mənası "çirk olmayan, kirli olmayan, ləkəli olmayan, çirklənməmiş, kirlənməmiş, yuyulmuş" olmaqla yanaşı, daha geniş kontekstlərdə müxtəlif mənalarda işlənir. Etimalogiyası baxımından türk dillərindəki "təm" (tam, bütöv) kökünə dayanır və "tam, bütöv, qüsursuz" mənasını da özündə əks etdirir.
Sifət kimi: "Təmiz" sözü əşyanın fiziki vəziyyətini təsvir edərkən "çirksiz, pak, səliqəli" mənalarında istifadə olunur. Məsələn: "Təmiz paltar", "Təmiz otaq", "Təmiz su", "Təmiz hava". Bu istifadədə "təmiz" sözü vizual olaraq görünən çirkliliyin olmamasını bildirir. Lakin daha dərin mənalarda da istifadə oluna bilər: "Təmiz niyyət" (pak niyyət), "Təmiz qəlbin insanı" (pak, günahsız qəlbi olan insan), "Təmiz əməl" (günahsız, pak əməl).
Zərf kimi: "Təmiz" sözü hərəkətin necə baş verdiyini, vəziyyətin xüsusiyyətini göstərir. Məsələn: "O, təmiz danışırdı" (sözlərində saxtakarlıq, ikiüzlülük yox idi), "Qar təmiz düşmüşdü" (çirklənmədən uzaq, saf formada), "Təmiz söylə" (doğru, açıq-aşkar söylə). Bu mənada "təmiz" sözü həm doğruluğu, həm də saflığı, qüsursuzluğu bildirir.
Fərqli mənaları: "Təmiz" sözü müxtəlif kontekstlərdə aşağıdakı kimi işlənə bilər:
- Tamamilə: "Təmiz yox oldu" (iz qalmadan, tamamilə yox oldu)
- Saf: "Təmiz qızıl" (qarışıq olmayan, saf qızıl)
- Düzgün, səlis: "Təmiz Azərbaycan dili" (qrammatik cəhətdən düzgün, səlis Azərbaycan dili)
- Əxlaqi cəhətdən pak: "Təmiz vicdan" (günahsız, pak vicdan)
Yekun olaraq, "təmiz" sözü çoxmənalı bir söz olub, kontekstdən asılı olaraq müxtəlif mənalar kəsb edir. Həm fiziki təmizliyi, həm də mənəvi təmizliyi, həm də tamlığı, doğruluğu ifadə edə bilir.