Toxalmaq felinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə "yeyib doymaq, tox olmaq"dan daha geniş və çoxşaxəlidir. Lüğətlərdəki qısa izahlar sözün bütün məna çalarlarını əks etdirmir. "Toxalmaq" feli, əsasən, fiziki doymanı ifadə etsə də, məcazi mənalarda da işlənir. Onun kökü türk dillərində geniş yayılmış "tox" sözünə dayanır və "dolu, çox, kifayət qədər" mənasını verir. Bu mənadan irəli gələrək "toxalmaq" "yeməklə doymaq" mənasından əlavə, bir şeyin çoxluğundan, kifayət qədər olmasından, həddindən artıq olmasından da bəhs edir.
Əvvəlki nümunədəki "Ver Çakərə yüz-yüz ki yesin, qarnı toxalsın" cümləsində "toxalmaq" fiziki doyma mənasında işlənmişdir. Ancaq düşünək: "Bahar gəldi, bağ toxaldı", "Bu işlə toxaldım artıq", "Toxaldıq söhbətdən" kimi cümlələrdə "toxalmaq" tamamilə fərqli mənalar kəsb edir. Bu misallarda sözün mənası doymaqdan daha geniş olub, "çoxalmaq", "doymaq (məcazi)", "bezmək", "artıq olmaq", "kifayət qədər olmaq" mənalarını əks etdirir.
Beləliklə, "toxalmaq" felinin tam və dəqiq tərifi aşağıdakı kimi verilə bilər: 1) Yeməklə doymaq, qarnı doymaq; 2) (məcazi) Bir şeyin çoxluğundan, həddindən artıq olmasından doymaq, bezmək; 3) (məcazi) Çoxalmaq, artıb-çoxalmaq, bollaşmaq; 4) (məcazi) Bir işin, söhbətin, fəaliyyətin artıqlığı, yoxlamaq, kəskinlik qazanmaq.
Fərqli mənaların işlənməsinə dair bir neçə əlavə nümunə:
- "Torpaq toxaldı yağışdan" - (3-cü məna: bollaşmaq, artmaq)
- "Çox danışdıq, toxaldıq söhbətdən" - (2-ci məna: bezmək, doymaq)
- "Ölkə əhalisi toxalıb" - (3-cü məna: artmaq, çoxalmaq)
Nəticə olaraq, "toxalmaq" sözünün sadə bir tərifdən daha çox geniş və çoxmənalı olduğunu qeyd etmək lazımdır. Onun mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişir və yalnız sözün işləndiyi cümlənin tam təhlili onun düzgün mənasının müəyyən edilməsinə kömək edə bilər.