Toxtaqlanmaq sözü, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində əsasən "toxtamaq" sözünün sinonimi kimi qeyd olunsa da, məna çalarları və işlənmə sahələri baxımından daha geniş və dəqiq bir izah tələb edir. "Toxtamaq" sözü geniş mənada hərəkətin, fəaliyyətin dayandırılması deməkdir. "Toxtaqlanmaq" isə bu dayandırmanın, daha çox qəfil, ani və ya qəti bir qərar nəticəsində baş verməsini ifadə edir. Həmçinin, "toxtaqlanmaq" sözü, hərəkətin birdən-birə dayanması ilə yanaşı, bir vəziyyətdə, bir nöqtədə qəti olaraq dayanmağı, möhkəmlənməyi də ifadə edə bilər. Məntiqi olaraq, "toxtaqlanmaq" qərarlı bir dayanma, bir nöqtədə möhkəmlənmə mənasını verir.
Misal olaraq, verilən nümunədə ("Özümə gəldim, toxtaqlanıb, özümü Ruqiyyənin üstünə saldım.") "toxtaqlanmaq" özünü itirmiş vəziyyətdən birdən-birə çıxıb, qəti bir qərarla Ruqiyyənin üstünə atılma hərəkətini ifadə edir. Bu, sadəcə "dayandı" deməkdən daha çox, qəti bir qərarın nəticəsində baş verən birdən-birə dayanma və sonrakı fəaliyyətə keçməni bildirir. "Toxtaqlanmaq" sözünün bu mənada "dayanıb qalmaq", "birdən dayanmaq", "möhkəmlənib dayanmaq" ifadələrinə daha yaxın olduğunu görürük.
Sözün etimologiyasına gəldikdə isə, "toxtaq" kökündən törəmişdir. "Toxtaq" özü də "sərt", "möhkəm", "davamlı" mənalarını ifadə edir. Beləliklə, "toxtaqlanmaq" sözü "möhkəm dayanmaq", "sərt bir şəkildə dayanmaq" mənalarını da özündə ehtiva edir. Sözün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişsə də, əsas məna hərəkətin birdən-birə, qəti və ya möhkəm şəkildə dayanmasıdır.
Fərqli cümlələrdə işlənmə nümunələri:
- At minicisi təpənin ətəyində toxtaqlanıb, ətrafa baxdı.
- Qorxudan ürəyi döyünən qız, divara toxtaqlanıb ağlamağa başladı.
- Düşmənlər qəfil hücumdan sonra toxtaqlanıb, geri çəkildi.
- Uzun müddət davam edən yağış nəhayət toxtaqlanıb, günəş çıxdı. (Bu halda "toxtaqlanmaq" tam dayanma mənasında işlənmişdir).
Gördüyümüz kimi, "toxtaqlanmaq" sözü, sadə "toxtamaq" sözünün daha güclü, daha aydın və qəti bir dayanma mənasını ifadə edir və fərqli kontekstlərdə fərqli məna çalarları əldə edə bilir.