Tokkata (ital. Toccata) – musiqi terminidir. İtalyan dilindən gələn bu sözün leksik mənası "toxunmaq", "dəymək", "vurmaq" felindən törəmişdir. Orta əsrlərdə klavir alətlərində improvizasiya xarakterli, tez sürətli, canlı və virtuoz ifa tələb edən bir musiqi əsərinə deyilirdi.
Barokko dövründə (XVI-XVIII əsrlər) tokkata daha da inkişaf etmiş, müəyyən formal xüsusiyyətlər qazanmışdır. Bu dövrdə tokkatalar adətən, geniş miqyaslı, təntənəli, zəngin melodiya və ritmik rəngarəngliyi ilə fərqlənən əsərlər kimi yazılmışdır. Kompozisiya üslubuna görə tokkatalarda improvizasiya elementi qalmış olsa da, əsərin strukturu, tematik inkişafı daha quruluşlu və düşünülmüş olurdu.
Tokkatanın özünəməxsus xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
- Sürətli temp: Tokkata ümumiyyətlə sürətli tempdə ifa olunur.
- Canlı ritm: Ritim dinamik və dəyişkən olur, tez-tez sinxopalar və poliritmik elementlər istifadə olunur.
- Virtuozluq: Tokkatanın ifası ifaçının yüksək texniki bacarıqlarını tələb edir.
- Improvizasiya elementi: Bəzi tokkatalarda, xüsusilə erkən dövrlərə aid olanlarda, improvizasiya elementi daha aydın hiss olunur.
- Form müxtəlifliyi: Tokkatanın forması olduqca müxtəlif ola bilər. Bəzi tokkatalar daha sadə, digərləri isə çox hissəli, sonata formasına yaxın ola bilər.
- Alət müxtəlifliyi: Tokkata klavisin, orqan, fortepiano kimi müxtəlif klavişli alətlər üçün yazıla bilər.
Müxtəlif bəstəkarlar tokkatanı özünəməxsus üslubda işləmişlər. Məsələn, İohann Sebastian Baxın tokkataları onun polifonik üslubu ilə seçilir, Domeniko Skarpati tokkataları isə virtuozluq və improvizasiya elementləri ilə zəngindir. Müasir dövrdə də bəstəkarlar tokkata formasından istifadə edirlər, lakin müasir tokkatalar əvvəlki dövrlərin tokkatalarından bəzi xüsusiyyətləri ilə fərqlənə bilər.
Qısaca desək, tokkata sürətli tempdə, canlı ritmik hərəkətlə ifa olunan, virtuozluq tələb edən və tez-tez improvizasiya elementləri ehtiva edən bir musiqi janrıdır. Bu janr öz tarixi boyu inkişaf etmiş, müxtəlif üslublarda təcəssüm olunmuşdur.