Tuluqbalabanı (is.): Azərbaycanın folklor musiqisində geniş yayılmış, sadə quruluşa malik bir nəfəs alətidir. Adından da göründüyü kimi, iki əsas hissədən ibarətdir: tuluq və zurna. Tuluq, adətən heyvan dərisindən hazırlanmış, hava ilə doldurulan bir kisədir. Zurna isə, ucu açıq, bir neçə dəlikli və nazik bir borudur. Tuluqdakı hava, zurnaya üfürülməklə səs çıxarır.
Tuluqbalabanının səsi, tuluğun ölçüsü və zurna borusunun uzunluğuna görə dəyişir. Ümumiyyətlə, uzun və monoton, bir qədər də dərin bir səs çıxarır. Səsin uzunluğu və monotonluğu tuluğun hava ilə tədricən boşalması ilə bağlıdır. Musiqiçi tuluğu sıxaraq havanın axınını tənzimləyir və bu vasitəsilə səsin həcmini və tonunu dəyişir. Səsin yeknəsəqliyi alətin sadə quruluşundan qaynaqlanır, çünki tuluqbalabanında melodik səs tonlarını dəyişmək üçün məhdud imkanlar var.
Tuluqbalabanı, əsasən, kənd yerlərində, xüsusilə də toy və bayram mərasimlərində istifadə olunur. O, daha mürəkkəb musiqi alətlərinin olmadığı yerlərdə əsas musiqi aləti rolunu oynayırdı. Bu alət, sadəliyinə baxmayaraq, özünəməxsus bir səs tembrinə malikdir və Azərbaycanın milli musiqi mədəniyyətinin ayrılmaz bir hissəsidir. "Primitiv" sözü istifadə edilərkən, quruluşunun sadəliyinə işarə edilir; bu, alətin musiqi keyfiyyətinə mənfi təsir göstərmir, əksinə, onun xüsusiyyətini müəyyən edir.
Etimoloji baxımdan, "tuluqbalabanı" sözü iki hissədən ibarətdir: "tuluq" (dəridən hazırlanmış hava kisəsi) və "balaban" (nəfəs alətinin ümumi adı). "Balaban" sözünün mənşəyi türk dillərindən gəlir və "böyük zurna" mənasını verir. Beləliklə, "tuluqbalabanı" sözü "tuluqla işlədilən balaban" kimi tərcümə oluna bilər.
Cümlədə necə işlədilməsinə nümunələr:
- Toyda tuluqbalabanının səsi bütün kəndi bürümüşdü.
- Qoca kişinin əlindəki tuluqbalabanı köhnə və kövrək görünürdü, amma səsi hələ də güclü idi.
- Folklor qrupu konsertdə tuluqbalabanı ilə özünəməxsus bir atmosfer yaratdı.