Utancaqlıq (is.): Utancaq insanın davranış və xarakter xüsusiyyətlərini əks etdirən bir anlayışdır. Bu, fərdin yeni və ya qeyri-adi vəziyyətlərdə, digər insanların yanında özünü narahat, əsəbi və ya təəccüblü hiss etməsi ilə xarakterizə olunan bir duyğu və davranış reaksiyasıdır. Utancaqlıq, müxtəlif səviyyələrdə təzahür edə bilər - yüngül utancaqlıqdan, sosial qarşılıqlı əlaqələrdə ciddi çətinliklər yaradan şiddətli utancaqlığa qədər. Bu xüsusiyyət, həm fizioloji (məsələn, qızarma, ürək döyüntüsü), həm də psixoloji (məsələn, özünə inamsızlıq, narahatlıq) əlamətlərlə müşayiət oluna bilər.
Utancaqlığın əsasında müxtəlif amillər dayanır. Genetik meyllilik, uşaqlıq dövründə yaşanan travmalar, sosial təcrübələrin azlığı, tərbiyə üsulları və şəxsiyyət xüsusiyyətləri utancaqlığın inkişafına təsir göstərə bilər. Bəzi hallarda, utancaqlıq normal bir xarakter xüsusiyyəti olaraq qəbul edilə bilsə də, həddindən artıq utancaqlıq, sosial həyatda və peşəkar fəaliyyətdə çətinliklər yarada bilər, hətta sosial fobiyaya səbəb ola bilər.
Mir Cəlalın da dediyi kimi, "Utancaqlıq yaxşı şeydir, amma öz yerində!" Yəni, müəyyən dərəcədə utancaqlıq hörmət, nəzakət və təmkin kimi müsbət xüsusiyyətlərlə əlaqələndirilə bilər. Lakin, həddini aşan utancaqlıq insanın sosial uyğunlaşmasına, özünəinamının artmasına və potensialının tam reallaşmasına mane olur. Ona görə də, utancaqlığın dərəcəsi və təsirləri nəzərə alınaraq, lazım gəldikdə mütəxəssis köməyindən yararlanmaq vacibdir.
Etimologiya: "Utancaqlıq" sözü "utanmaq" fellə bağlıdır və türk dillərindəki köklü sözlərdən törəmişdir. "Utanmaq" həm də "qorxmaq", "çəkinmək" mənalarında işlənə bilər. Beləliklə, utancaqlıq, həm fiziki və sosial mühitdə həyəcan və narahatlıq hissi, həm də mənfi qiymətləndirmədən qorxma hissinin təzahürüdür.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Onun utancaqlığı hər kəsə hiss olunurdu.
- Utancaqlığına baxmayaraq, o, öz fikirlərini açıq şəkildə ifadə etdi.
- Utancaqlıq onun əsas problemlərindən biri idi.
- Utancaqlığı ilə mübarizə aparmaq üçün psixoloqun köməyindən istifadə etdi.