Utancaqlılıq, Azərbaycan dilində geniş yayılmış bir söz olub, əsasən bir insanın özünü digərlərinin qarşısında narahat, tərpənməyə çəkinən, özünü göstərməkdən çəkinən, həyəcanlı və ya qorxulu hiss etməsi ilə xarakterizə olunan bir xüsusiyyətdir. Bu, kompleks bir psixoloji fenomendir və sadəcə "utanma xasiyyəti" kimi tərif edilməkdən daha geniş bir mənaya malikdir.
Utancaqlığın əsasında müxtəlif amillər durur. Genetik meyllilik, erkən uşaqlıq təcrübələri, sosial mühit, fərdi temperament və özünə inam səviyyəsi kimi faktorlar utancaqlığın inkişafında və şiddətində əhəmiyyətli rol oynayır. Bəzi insanlar doğuşdan utancaq olurlar, bəziləri isə həyatın müəyyən mərhələlərində qarşılaşdıqları çətinliklər və travmalar nəticəsində utancaq hala düşürlər.
Utancaqlıq müxtəlif səviyyələrdə özünü göstərə bilər. Yüngül utancaqlıq, sosial qarşılıqlı əlaqələrdə bir qədər narahatlıq və tərpənmə çətinliyi ilə xarakterizə olunur. Lakin ağır hallarda utancaqlıq sosial fəaliyyətdə iştirak etməkdən çəkinməyə, sosial izolyasiyaya, hətta sosial fobiyaya qədər aparıb çıxara bilər. Belə hallarda mütəxəssislərin köməyinə ehtiyac duyula bilər.
Mir Cəlalın "Utancaqlıq yaxşı şeydir, amma öz yerində!" sözləri, utancaqlığın müəyyən dərəcədə faydalı olduğunu, həddini aşmadığı təqdirdə, insanın özünü qorumasına, təmkinli və ehtiyatlı davranmasına kömək edə biləcəyini vurğulayır. Lakin həddindən artıq utancaqlıq, insanın həyat keyfiyyətini aşağı salır, sosial və peşəkar həyatında çətinliklər yaradır.
Utancaqlığın leksik mənası ilə yanaşı, ədəbiyyatda, sənətdə və gündəlik danışıq dilində müxtəlif kontekstlərdə işlənir. Məsələn, "utancaqlıqla baxdı", "utancaqlığı səbəbindən danışa bilmədi", "utancaqlıqdan əl-ayağı titrədi" kimi ifadələr, utancaqlığın insanın davranışına, hərəkətlərinə və duyğularına necə təsir etdiyini göstərir.