Uyuşmaz sifəti, bir-biri ilə uyğun olmayan, zidd olan, bir arada mövcud ola bilməyən varlıqlar, hadisələr və ya fikirlər üçün işlədilir. Əsas mənası "uyğunsuzluq", "ziddlik" və "əkslik" kimi anlayışları əhatə edir. Söz, əsasən, iki və ya daha çox element arasında qarşılıqlı uyğunsuzluğun mövcudluğunu bildirir. Bu uyğunsuzluq həm fiziki, həm də mənəvi, həm də intellektual səviyyədə ola bilər.
Dilçilik baxımından "uyuşmaz" sözü, "uyğun" sözünün mənfi mənasını ifadə edir. "Uyğun" sözü əsasən "bir-birinə oxşar", "bənzər", "uyğun gələn", "razılaşan" mənalarını ifadə edərkən, "uyuşmaz" sözü bu keyfiyyətlərin tam əksini bildirir. Sözün əsas kökü "uy" felindən götürülür və "uyğun" sözünün mənasından çıxış edərək mənfi əlavə ilə formalaşır. "Uy" felinin mənası bir şeyə uymaq, tam gəlmək, uyğun olmaqdır. "Uyuşmaz" isə bu uyğunluğun olmamasını, əksinə ziddliyi bildirir.
Fərqli cümlələrdə "uyuşmaz" sözünün istifadəsi nümunələri belədir:
- Onların xarakterləri tamamilə uyuşmaz idi. (Xarakterlərin zidd olduğunu göstərir)
- Bu iki rəng uyuşmazdır, birlikdə pis görünürlər. (Rənglərin uyğunsuzluğunu bildirir)
- İki tərəfin mövqeləri uyuşmaz olduğu üçün danışıqlar uğursuz oldu. (Fikirlərin ziddliyini göstərir)
- Sənin dediklərin onun dedikləri ilə tamamilə uyuşmazdır. (İki fərqli fikrin ziddiyətini bildirir)
- Bu məlumatlar uyuşmazdır, biri səhv olmalıdır. (Məlumatların uyğunsuzluğunu və birinin yanlış olduğunu bildirir)
Nəticə olaraq, "uyuşmaz" sözü, sadəcə "bir-birinə uymayan" deyil, daha dəqiq olaraq "zidd", "əks", "barışmaz" və "uyğunsuz" mənalarını əhatə edən daha geniş bir məna spektrini özündə birləşdirən bir sifətdir. Bu ziddlik və uyğunsuzluq istənilən sahədə - fəlsəfədən rənglərin birləşməsinə qədər mövcud ola bilər.