Ürpərmək sözü Azərbaycan dilində geniş yayılmış bir feldir və əsasən fiziki və ya emosional bir təsirin nəticəsində bədəndə baş verən qısa müddətli bir reaksiyanı ifadə edir. Bu reaksiya, əsasən, dərinin səthindəki tüklərin qalxması, dərinin qabar-qabar olması və bir növ "dəriyə qarışma" hissi ilə müşayiət olunur. Lüğətlərdə sadəcə “tüklərin biz-biz qalxması” kimi izah edilməsinə baxmayaraq, ürpərmək daha kompleks bir hadisəni əks etdirir.
Ürpərməyə səbəb olan amillər müxtəlifdir: qorxu, dəhşət, soyuq, kəskin səs, təəccüb, xoşagəlməz bir toxunma və ya gözlənilməz bir hadisə kimi. Bu amillər simpatik sinir sisteminin aktivləşməsinə səbəb olur və bunun nəticəsində adrenalin ifrazı artır. Adrenalin isə bədəndə bir sıra fiziki dəyişikliklərə, o cümlədən, tüklərin dibində yerləşən kiçik əzələlərin (arrector pili əzələləri) yığılmasına səbəb olur. Bu yığılma tüklərin qalxmasına və dəri səthinin qabar-qabar olmasına gətirib çıxarır. Beləliklə, ürpərmək sadəcə bir estetik hadisə deyil, həm də fiziki bir reaksiyadır.
Sözün etimologiyası haqqında dəqiq məlumat yoxdur, lakin türk dillərindəki qohum sözlərlə müqayisəli təhlil aparmaq olar. “Ürpə” və ya “ürp” köklərinin qorxu, dəhşət, titrəmə kimi mənaları əks etdirən köhnə türk sözlərindən törəmə ola biləcəyi ehtimal olunur. Bu, ürpənmənin emosional tərəfini daha aydın şəkildə göstərir.
Ürpənməyin istifadəsinə dair nümunələr:
- Qəfil səsdən ürpəndim. (Qəfil səs ürpənməyə səbəb olmuşdur.)
- Soğuqdan bədəni ürpəmişdi. (Soyuq hava fiziki ürpənməyə səbəb olmuşdur.)
- Qorxudan bütün bədəni ürpəndi. (Qorxu emosional ürpənməyə səbəb olmuşdur.)
- Onun danışığı məni ürpədir. (Danışığın tərzi narahatlıq və qorxu hissi yaradır.)
Gördüyümüz kimi, "ürpəmək" fərqli kontekstlərdə müxtəlif mənalar daşıya bilir. Lakin əsasında həmişə qeyri-iradi, fiziki və ya emosional bir reaksiya yatır.