Ütülmək (məch.) – Qızğın bir səthlə, adətən dəmir və ya odla təmasda olaraq səthinin üst qatının zədələnməsi, yandırılması deməkdir. Bu zədələnmə müxtəlif səviyyələrdə ola bilər: tük, qabıq kimi incə təbəqələrin yandırılmasından tutmuş, daha dərin toxumaların zədələnməsinə qədər. Sözün əsas mənası, istilik təsirinin səthə qısa müddətə və məhdud sahəyə təsirini əks etdirir. Belə ki, yanma prosesi tam deyil, səthi və qısamüddətlidir.
Ütülmək sözünün digər bir mənası isə, qarsaqlanmaq, yəni azacıq yanmaq, yüngül dərəcədə yanıq almaqdır. Bu mənada istifadə olunan zaman zədələnmə daha yüngül və səthi olur. Əsas fərq, “ütülmək”də daha çox istilik mənbəyi ilə qısamüddətli, daha çox lokal təmas, “qarsaqlanmaq”da isə, bir az daha geniş sahəni əhatə edən, lakin yüngül təsir nəzərdə tutulur. Misal üçün, “əli odu ütülüb” ifadəsi qısamüddətli, lokal bir yanıq əks etdirir, “əli qarsaqlanıb” ifadəsi isə daha geniş sahəni və daha yüngül yanıq əks etdirir.
Sözün etimologiyası (mənbəyi) türk dillərinə ortaq olan “ütü” kökünə dayanır. “Ütü” əsasən qızğın dəmir vasitəsi ilə geyimlərin hamarlanması üçün istifadə olunan alətdir. “Ütülmək” fəaliyyət isiminin meydana gəlməsində isə, bu alətin istifadə edilməsindən yaranan yanma təsiri əsas götürülmüşdür. Bu səbəbdən də sözün mənasında həm fiziki təmas, həm də qızğın səthdən yaranan yanıq əks olunur.
Cümlə içərisində istifadəsi nümunələri:
- Əli sobaya yaxın tutduğundan bir az ütülmüşdü.
- Odun qığılcımı paltarını ütülmüşdü.
- Günəşdə uzun müddət qaldığından dərisi azacıq ütülmüşdü (qarsaqlanmışdı).
- Qaynar çaydan qaçdı və əlini qarsaqladı (ütülədi).