Vaxtaşırı sözü Azərbaycan dilində həm sifət, həm də zərf kimi işlənir. Əsas mənası "vaxtdan-vaxta, müəyyən vaxtlarda, müntəzəm olaraq olmayan, aralıqlarla, periodik olaraq" deməkdir. Bu mənada "daimi" və ya "davamlı" sözlərinin əksidir. Sözün mənası, cümlədəki yerindən və kontekstdən asılı olaraq incəliklər əldə edə bilər. Məsələn, "vaxtaşırı yoxlama" deyərkən, müntəzəm, lakin dəqiq müəyyən edilmiş bir cədvəl üzrə olmayan yoxlamaları nəzərdə tuturuq. "Vaxtaşırı yağış yağır" cümləsində isə, yağışın davamlı deyil, aralıqlarla düşdüyünü ifadə edirik.
Etimalogiyasına gəldikdə isə, "vaxtaşırı" sözü "vaxt" və "aşırı" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. "Aşırı" sözü burada "kənara", "bir tərəfə" mənasında deyil, daha çox "aralıq" mənasında işlənir. Beləliklə, sözün əsl mənası "vaxtların arasından", "vaxtlar arasında" kimi ifadə edilə bilər. Bu, sözün periodikliyi və müntəzəmliyinin olmamasını daha aydın şəkildə göstərir.
Cümlədəki işlənməsinə nümunələr:
- Vaxtaşırı yoxlamalar aparmaq lazımdır.
- O, vaxtaşırı evə gəlirdi.
- Vaxtaşırı yaranan problemləri həll etməliyik.
- Vaxtaşırı yağışlar torpağı nəmləndirir.
- Bizim şirkət vaxtaşırı müştərilərə endirimlər təklif edir.
Göstərilən misallarda "vaxtaşırı" sözünün həm sifət (yoxlamalar, yağışlar), həm də zərf (gəlirdi, yaranan) kimi işlənməsinin müxtəlifliyi aydın görünür. Sözün mənası kontekstdən asılı olaraq daha incə nüanslar əldə edə bilsə də, əsas mənası yuxarıda izah olunduğu kimidir.
Verdiyiniz misal cümləsindəki qırıntı ("O ağ cövhəri isə bizim tərəflərə, dəmir yolundan uzaq kəndlərə v...") tamamlanmadığından, bu hissədə "vaxtaşırı" sözünün necə işlənə biləcəyini göstərə bilmirəm. Ancaq tamamlanmış cümlə ilə bu məsələni daha aydın şəkildə izah edərdim.