“Vaxtlı-vaxtsiz” sözü Azərbaycan dilində zərf kimi işlənir və “hər vaxt, münasib və qeyri-münasib vaxtda” mənasını verir. Lüğətlərdə verilən bu tərif, sözün əhatə etdiyi mənaları tam əks etdirmir. Daha dəqiq və geniş izah üçün sözün semantik xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır.
“Vaxtlı-vaxtsiz” iki hissədən ibarətdir: “vaxtlı” və “vaxtsiz”. “Vaxtlı” sözü “vaxtında, vaxtı çatanda” mənasını ifadə edir. “Vaxtsiz” isə “vaxtı çatmadan, gözlənilmədən, gec və ya tez” mənalarına malikdir. Buradan da görünür ki, “vaxtlı-vaxtsiz” həm gözlənilən vaxtı, həm də gözlənilməyən, qeyri-münasib vaxtı əhatə edir. Bu, ziddiyyətli görünən iki mənanın birləşməsi ilə yaranan bir pleonazm deyil, əksinə, sözün ifadə etdiyi mənanın tamlığını və dəqiqliyini təmin edən bir vasitədir.
Sözün işlənməsində əsas diqqət qeyri-müəyyənlik, gözlənilməzlik və təsadüfi xarakterə yönəlib. Məlumatın çatdırılmasında “hər an”, “birdən-birə”, “birdən”, “gözlənilmədən” kimi zərflərlə sinonim ola bilər, lakin "vaxtlı-vaxtsiz" daha çox müəyyən bir hadisənin zaman kəsiyini deyil, hadisənin baş verməsinin təsadüfi və ya gözlənilməz xarakterini vurğulayır.
Misallar:
- Vaxtlı-vaxtsiz qonaqlar gələ bilər. (Qonaqların gəlişi gözlənilməz və təsadüfidir.)
- Vaxtlı-vaxtsiz yad adamlar evin qapısını döyür. (Bu, narahatlıq doğuran, qeyri-adi və istənilməyən bir hadisədir.)
- Vaxtlı-vaxtsiz yağış yağır, səma buludlanır. (Təbiətin qeyri-sabit, dəyişkən xarakterini vurğulayır.)
Beləliklə, “vaxtlı-vaxtsiz” sözü sadəcə “hər vaxt” mənasını verməkdən daha çox, hadisələrin təsadüfi, gözlənilməz və qeyri-müəyyən xarakterini ifadə edir və bu xüsusiyyətləri ilə digər sinonim sözlərdən fərqlənir.