Məhsulsuzluq (məhsul + -suz + -luq) sözü Azərbaycan dilində geniş məna daşıyır və müxtəlif kontekstlərdə işlədilir. Əsas etibarilə, “məhsul”un olmaması və ya azlığı, nəticəsiz qalma, bərəkətsizliyi ifadə edir. Lüğətlərdə verilən “məhsulun olmadığı hal; qıtlıq, bərəkətsizlik” tərifi qısadır və sözün bütün imkanlarını əhatə etmir.
Məhsulsuzluq, əsasən, aşağıdakı mənalarda işlənə bilər:
1. Aqrar sahədə məhsulsuzluq: Bu, torpaqların, bitkilərin və ya heyvanların məhsul verməməsi, yaxud az məhsul verməsi deməkdir. Məsələn: “Torpağın məhsulsuzluğu səbəbindən kəndlilər çətinlik çəkirdi.” Bu hal, torpağın keyfiyyətinin aşağı olması (məsələn, quru, şoran torpaqlar), əlverişsiz iqlim şəraiti (quraqlıq, şaxta), zərərvericilər və xəstəliklər, düzgün aqrotexniki qaydaların pozulması kimi səbəblərlə əlaqəli ola bilər.
2. İstehsal sahəsində məhsulsuzluq: Bir fabrik, zavod və ya digər istehsal müəssisəsinin gözlənilən səviyyədə məhsul istehsal edə bilməməsi, yaxud ümumiyyətlə məhsul istehsal etməməsidir. Bu, texniki nasazlıqlar, işçi qüvvəsinin çatışmazlığı, idarəetmədə səhvlər və digər amillərlə əlaqəli ola bilər. Məsələn: "Zavodun köhnəlmiş texnologiyaları onun məhsulsuzluğunun əsas səbəbi idi."
3. Fəaliyyətin məhsulsuzluğu: Hər hansı bir işin, fəaliyyətin nəticəsiz qalması, gözlənilən nəticəni verməməsi anlamına gəlir. Məsələn: “Uzun illər davam edən araşdırmaların məhsulsuzluğu alimləri məyus etdi.” və ya "Bütün səylərimə baxmayaraq, axtarışlarım məhsulsuzluqla nəticələndi." Bu halda "məhsulsuzluq" sözü daha çox "səmərəsiz", "nəticəsiz" sözlərinin sinonimi kimi işlənir.
4. Bioloji mənada məhsulsuzluq: Bəzi hallarda, canlılarda, xüsusilə heyvanlarda, nəsil artırmaq qabiliyyətinin olmaması mənasında da istifadə olunur. Məsələn: "Heyvanın məhsulsuzluğu müalicə olunmaz xəstəliklə əlaqədardır."
Beləliklə, “məhsulsuzluq” sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişir və yuxarıda sadalananlar onun əsas mənalarını əks etdirir. Sözün etimologiyası aydın olub, "məhsul" (məhsul, nəticə) + "-suz" (olmayan) + "-luq" (vəziyyət, hal) şəkilçilərindən əmələ gəlib.