Məkə sözü Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında özünəməxsus yer tutur və əsasən qarğıdalı bitkisini ifadə edir. Lüğətlərdə sadəcə “qarğıdalı” kimi tərcümə olunmasına baxmayaraq, mənası daha geniş və çoxşaxəlidir. "Məkə" sözü, həm bitkinin özü, həm də onun toxumlarını, yəni qarğıdalı dənələrini əhatə edir. Bu baxımdan, "bir çuval məkə" və ya "məkə əkdi" kimi ifadələrdə bitkinin özü, "məkə bişirdi" və ya "məkə qovurdu" kimi ifadələrdə isə onun dənələri nəzərdə tutulur.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "məkə"nin mənşəyinin türk dillərinin köhnə təbəqələrindən gəldiyini görərik. Qarğıdalının Amerika qitəsindən gətirilməsi nəzərə alınarsa, sözün Avropa dillərindən tərcümə yolu ilə deyil, türk dillərinin öz daxili imkanları əsasında qarğıdalı bitkisini adlandırmaq üçün yaradıldığı ehtimalı daha yüksəkdir. Bu da sözün qədimliyini və Azərbaycan dilindəki möhkəm yerini göstərir.
Maraqlı bir məqam da sözün "peyğəmbəri" mənasıyla işlənməsidir. Bu istifadə, ehtimal ki, qarğıdalının becərilməsinin və məhsuldarlığının vacibliyini vurğulamaq məqsədi daşıyır. Belə ki, qarğıdalı, xüsusilə kənd təsərrüfatında mühüm əhəmiyyətə malik olub, həyat tərzinin ayrılmaz hissəsini təşkil edirdi. Ona görə də, qarğıdalı "peyğəmbəri" kimi təsvir edilərək onun əhəmiyyəti önə çəkilib.
Cümlə içərisində "məkə" sözünün işlənməsinə dair bəzi nümunələr:
- Babam hər il bağçasında məkə əkərdi.
- Qızlar qızardılmış məkəni çox sevirlər.
- Bu il məkənin məhsulu çox bol oldu.
- Qarğıdalı, yəni məkə, Azərbaycan kənd təsərrüfatının əsas məhsullarından biridir.
- Köhnə insanlar məkənin "peyğəmbəri" olduğunu deyərlərdi, çünki onların həyatında çox önəmli rol oynayırdı.
Yekun olaraq, "məkə" sözü sadəcə bir bitkinin adı deyil, tarixi və mədəni konteksti əks etdirən, Azərbaycan dilinin zənginliyini və ifadə qüdrətini göstərən bir leksik vahiddir.