Nitrasiya, üzvi kimyada geniş yayılmış bir reaksiya növüdür. Yunanca mənşəli olan bu termin (nitron - nitrat, -ia - proses) üzvi birləşmələrin molekulyar strukturuna -NO2 (nitro) qrupunun əlavə edilməsini ifadə edir. Bu proses zamanı hidroksil qrupu (-OH) və ya hidrogen atomları nitro qrupu ilə əvəz olunur. Reaksiya nəticəsində nitro birləşmələr əmələ gəlir.
Nitrasiya reaksiyası əsasən güclü nitratlaşdırıcı agentlərin, məsələn, nitrat turşusu (HNO3), nitrat anhidrid (N2O5) və ya nitronium ionu (NO2+) iştirakı ilə həyata keçirilir. Reaksiyanın sürəti və effektivliyi reagentlərin konsentrasiyası, temperatur, həlledici və substratın təbiətindən asılıdır. Məlumat üçün qeyd edək ki, bəzi hallarda katalizatorlardan da istifadə olunur.
Nitrasiya reaksiyası müxtəlif üzvi birləşmələrə, o cümlədən aromatik karbohidrogenlərə (benzol, toluen və s.), alifatik karbohidrogenlərə, alkohollara və aminlərə tətbiq oluna bilir. Əldə edilən nitro birləşmələr boyaq sənayesində, partlayıcı maddələrin istehsalında, dərman preparatlarının sintezi və digər sahələrdə geniş istifadə olunur.
Məsələn, benzolun nitrasiyası nəticəsində nitrobenzol əmələ gəlir: C6H6 + HNO3 → C6H5NO2 + H2O. Bu reaksiya nitrat turşusunun konsentrə sulfat turşusu ilə qarışdırılması yolu ilə həyata keçirilir. Sulfat turşusu katalizator rolunu oynayaraq nitronium ionunun əmələ gəlməsini təmin edir.
Nitrasiya prosesinin sənaye miqyasında tətbiqi xüsusi təhlükəsizlik tədbirləri tələb edir, çünki bir çox nitro birləşmələr partlayıcı xassələrə malikdir. Reaksiyanın optimal şəraitlərinin seçilməsi həm məhsulun yüksək çıxımının, həm də təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün vacibdir.