Sözgəlişi sözü Azərbaycan dilində zərf kimi işlənən bir söz birləşməsidir. Lüğətlərdə sadəcə "yeri gəlmişkən, yerində, elə belə, məsəl üçün" kimi mənalar verilmiş olsa da, daha geniş və dəqiq bir izah təqdim etmək mümkündür.
Mənşəcə, "sözgəlişi" sözü iki hissədən ibarətdir: "söz" və "gəlişi". "Söz" öz mənasında - danışıq, ifadə, fikir – istifadə olunur. "Gəlişi" isə "gəlməsi, çıxması, ortaya atılması" kimi mənalarda başa düşülə bilər. Beləliklə, "sözgəlişi" sözünün tam mənası "sözün gəlişi", yəni "fikrin, sözün təsadüfən, qeyri-rəsmi, əlavə olaraq ortaya atılması, deyilməsi" kimi təfsir edilə bilər.
Məna çalarları da nəzərə alınmalıdır. "Sözgəlişi" yalnız sadəcə "elə belə" deyilməyən fikirləri ifadə etmir. O, həm də danışılan mövzunun ətrafında əlavə bir məlumat vermək, açıqlama əlavə etmək, və ya əsas fikirlə bağlı olmayan, ancaq müəyyən əlaqəli bir fikri ifadə etmək üçün istifadə oluna bilər. Bu əlavə fikir əsas mövzunu tamamilə dəyişmir, ancaq onun anlaşılmasını asanlaşdırır və ya aydınlaşdırır.
İstifadə nümunələri:
- "Sözgəlişi, bu hadisənin baş vermə səbəblərindən biri də iqtisadi problemlər idi." (Əsas mövzu başqa bir şey olsa da, iqtisadi problemlər haqqında əlavə məlumat verilir.)
- "Sözgəlişi, onunla birlikdə işləmək çox maraqlı idi." (Əsas mövzu başqa bir şey olsa da, əlavə olaraq fikir bildirilir.)
- "Sözgəlişi, sənə bu məsələdə kömək edə bilərəm." (Əsas mövzudan kənara çıxmadan, əlavə bir təklif verilir.)
- Balaşın misalında olduğu kimi: "Dilbər, mən onu demədim, mən sözgəlişi deyirəm." (Burada Balaş əsas fikrindən fərqli, təsadüfən deyilmiş bir şeyi izah edir.)
Yekun olaraq, "sözgəlişi" sadəcə "yeri gəlmişkən" mənası ilə məhdudlaşmayan, daha geniş kontekstdə istifadə olunan, təsadüfən, əlavə olaraq ortaya atılmış fikri bildirən bir zərfdir. Onun mənası cümlənin ümumi məzmununa və kontekstə görə dəyişə bilər.