Taqətsiz sözü Azərbaycan dilində sifət və zərf kimi işlənən, əsasən gücsüzlük, qüvvətsizlik və əldən düşmüşlük mənalarını ifadə edən bir sözdür. Lüğətlərdəki "gücsüz, qüvvətsiz; əldən düşmüş (halda), üzgün (halda)" tərifləri sözün əsas mənasını əhatə etsə də, daha geniş bir şəkildə izah etmək mümkündür.
Mənşəcə, "taqət" sözündən əmələ gəlmişdir. "Taqət" fars mənşəli olub, güc, qüvvət, bacarıq mənalarını verir. "-siz" əlavəsinin isə mənfi məna ifadə etdiyini nəzərə alsaq, "taqətsiz" sözünün "gücsüz", "qüvvətsiz", "bacarıqsız" kimi mənalarını daha aydın görərik. Yalnız fiziki gücsüzlük deyil, həm də ruhi, mənəvi tükənməni, ümidsizliyi də ifadə edə bilər.
Məna çalarları: "Taqətsiz" sözü müxtəlif kontekstlərdə fərqli məna çalarları əldə edə bilər. Misal üçün, "fiziki taqətsiz" ifadəsi yalnız bədənin zəifliyini, "mənəvi taqətsiz" isə ruhən sınmışlığı, ümidsizliyi ifadə edər. "Taqətsiz düşdü" ifadəsi əldən düşməni, "taqətsiz addımladı" ifadəsi isə zəif, sarsıq addımlar atmasını göstərər. Sözün zərf kimi işlənməsi hərəkətin, vəziyyətin zəif, gücsüz, əldən düşmüş olduğunu ifadə edir.
Misallar:
- Xəstəlik onu tamamilə taqətsiz qoymuşdu.
- Uzun yol onu taqətsiz etmişdi.
- Taqətsiz bir səslə xəbəri danışdı.
- Döyüşdən sonra əsgərlər taqətsiz yerə yıxıldılar.
- [Dərviş:] Ruqiyyə bu yana-o yana ilan kimi taqətsiz yollandı. (Bu cümlədə "taqətsiz" zəif, əldən düşmüş şəkildə hərəkət etməni ifadə edir.)
Qısacası, "taqətsiz" sözü sadəcə gücsüzlük deyil, həm də əldən düşmüşlük, üzgünlük, ümidsizlik kimi mənəvi və fiziki tükənməni əks etdirən daha geniş bir məna spektrinə malikdir və kontekstdən asılı olaraq fərqli çalarlarda işlənə bilər.