Tay sözü Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında çoxmənalı bir söz olaraq işlənir və mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişir. Əsasən “tək”, “bir”, “eş”, “cüt şeylərdən biri” mənalarında işlədilir. Lüğətlərdəki sadə izahı daha genişləndirərək, sözün mənşəyini və istifadə nümunələrini nəzərə alaraq, aşağıdakı kimi izah edə bilərik:
1. Tək, bir: Bu mənada “tay” sözü sayca təkliyi, yeganəliyi ifadə edir. "Öküzün taydı, işin aydı" atalar sözündə olduğu kimi, bənzərsiz bir vəziyyəti, həll olunmuş bir məsələni bildirir. Bu mənada “tay” sözü “tək”, “yalnız”, “bir” sözləri ilə sinonimdir. Məsələn: "Orada yalnız bir ağac vardı, tay bir ağac". Bu mənada “tay” sözü əsasən köhnə ədəbiyyatda rast gəlinir.
2. Cüt şeylərdən hər biri, eş: Bu, “tay” sözünün daha geniş yayılmış və müasir Azərbaycan dilində daha çox işlənən mənasıdır. Qoşa, cüt olan əşyalardan, heyvanlardan hər birini ifadə edir. Məsələn, "qırılmış cilovun tayı üzəngidir" cümləsində olduğu kimi, "tay" sözü bir cütün ikinci hissəsini, yaxud da bir-birinə uyğun gələn, bir-birini tamamlayan iki əşyanın birini göstərir. Bu mənada “tay” sözü “eş”, "cüt" və "qarşı" sözləri ilə sinonim və ya yaxınmənalıdır, lakin kontekst fərqlər yaradır. Məsələn, “atın tayı” desək, atın cütü nəzərdə tutulur; “çəkmənin tayı” desək, o digər çəkmə və ya iki çəkməni təşkil edən biri nəzərdə tutulur; anlamsal bir fərq, cütlük anlayışı ilə yanaşı, fiziki uyğunluğu, bir-birini tamamlamasını da ifadə edir.
Etimologiya: “Tay” sözünün etimologiyası Türkdilli dillərdəki “təq” və ya “tek” sözləri ilə əlaqələndirilə bilər. Bu köklər tək, bir mənasını daşıyır və sözün ilk mənasının “tək, bir” olduğunu göstərir.
Nümunələr:
- Ayaqqabılarımın tayı yoxdur.
- Bu eşarbın tayını heç yerdə tapa bilmədim.
- Qırılan stulun tayını düzəltmək lazımdır.
- Onun tayı-bərabəri yoxdur.
Beləliklə, “tay” sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişsə də, əsasında “tək” və “cüt şeylərdən biri” mənaları dayanır. Sözün işlənməsi də bu mənaları əks etdirir.