Təfəkkür (ərəb. تفکر - təfəkkür) fəlsəfədə, psixologiyada və kognitiv elmlərdə geniş şəkildə araşdırılan mürəkkəb bir intellektual prosesdir. Sadəcə "fikirləşmək" və ya "düşünmək"dən daha çox, təfəkkür insanın ətraf aləmi qavrama, məlumatları emal etmə, mühakimə yürütmə, nəticələr çıxarma və yeni biliklər yaratma qabiliyyətini əhatə edən bir sistemdir. Bu proses, duyğu orqanları vasitəsilə əldə edilən məlumatların şüurda emalı və təhlili, məntiqi əlaqələrin qurulması, abstrakt anlayışların yaradılması və problemlərin həll edilməsini özündə birləşdirir.
Təfəkkürün əsas xüsusiyyətlərindən biri də onun obyektiv varlığın əks etdirilməsindəki roludur. İnsan ətraf aləmi duyğu orqanları vasitəsilə qavrayır, ancaq təfəkkür bu qavrayışları mənalandırır, sistemləşdirir və onların arxasında gizlənən qanunauyğunluqları aşkara çıxarır. Bu prosesdə mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə, təhlil və sintez kimi əqli əməliyyatlardan istifadə olunur. Məsələn, bir insan müxtəlif meyvələri görməklə yanaşı, onların ümumi xüsusiyyətlərini müəyyən edərək "meyvə" anlayışını yaradır. Bu, təfəkkürün ümumiləşdirmə qabiliyyətinin bariz nümunəsidir.
Təfəkkürün müxtəlif formaları mövcuddur: məsələn, məntiqi təfəkkür, obrazlı təfəkkür, intuitiv təfəkkür və s. Məntiqi təfəkkür əsasən qanunauyğunluqlara və məntiqi əlaqələrə əsaslanır, obrazlı təfəkkür isə əsasən təsəvvürlər və obrazlar vasitəsilə işləyir. Intuitiv təfəkkür isə qəfil, qeyri-şüurlu dərketmələrə əsaslanır. Bu formalar bir-birindən fərqlənsə də, bir çox hallarda bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Onun dərin təfəkkürü hər kəsi heyrətləndirirdi.
- Problemin həlli üçün dərin təfəkkürə ehtiyac var.
- Elmi kəşflər təfəkkürün inkişafının nəticəsidir.
- Sənətkarın əsərləri onun zəngin təfəkkürünün təcəssümüdür.
- Təfəkkür insanı heyvandan fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biridir.