Tənqid (ər. تنقيد - tanqīd) sözü ərəb dilindən götürülmüşdür və əsas mənası "müzakirə", "təhlil", "dəyərləndirmə"dir. Lüğətlərdə verilən "yaxşı cəhətlərini üzə çıxarmaq, nöqsanlarını göstərmək və düzəltmək məqsədilə müzakirə, təhlil" tərifi tənqidin yalnız bir tərəfini, daha doğrusu, konstruktiv tənqidi əks etdirir. Əslində isə tənqid daha geniş bir mənaya malikdir və obyektin müsbət və mənfi cəhətlərinin hərtərəfli, obyektiv şəkildə təhlilini və qiymətləndirilməsini əhatə edir. Bu təhlil müsbət nəticələrə yönəlməli deyil, sadəcə obyektin vəziyyətinin real və tam şəkildə ortaya qoyulmasıdır.
Tənqidin əsas məqsədi, obyektin (əsər, hadisə, fikir və s.) qüsur və çatışmazlıqlarını aşkara çıxarmaqla yanaşı, onun üstünlüklərini də göstərmək, bu vasitə ilə onun inkişafına və təkmilləşməsinə töhfə verməkdir. Lakin tənqid həmişə konstruktiv xarakter daşımır. Destruktiv tənqid obyekti tamamilə rədd etməyə, onun ləkələnməsinə və ya imhasına yönəlir və əsasən subyektiv, qərəzli və ya hədəfə yönəldilmiş olur.
Tənqidin müxtəlif kontekstlərdə işlənməsinə misallar:
- Ədəbiyyat tənqidi: Bir ədəbi əsərin dilini, kompozisiyasını, mövzusunu və s. analiz edən və qiymətləndirən elmi araşdırma.
- Sənət tənqidi: Rəsm əsərlərini, heykəlləri və digər sənət əsərlərini analiz edərək onların keyfiyyətini müəyyən etmək.
- Siyasi tənqid: Dövlətin, siyasi partiyaların və ya siyasi liderlərin fəaliyyətinin, qərarlarının və siyasətlərinin analiz edilməsi və qiymətləndirilməsi.
- "Onun işi tənqidə məruz qaldı." - Bu cümlədə tənqid mənfi mənada işlənir, əsərin qüsurlu olduğunu ifadə edir.
- "Müəllimin tənqidi sayəsində öz səhvlərimi başa düşdüm." - Bu cümlədə isə tənqid konstruktiv mənada işlənir, yaxşılaşmaya yönəlikdir.
Beləliklə, tənqid həm obyektiv, həm də subyektiv ola bilər; həm konstruktiv, həm də destruktiv ola bilər. Onun mahiyyəti obyektin hərtərəfli və ətraflı təhlili və qiymətləndirilməsindən ibarətdir.