Toz-duman sözü Azərbaycan dilində iki müstəqil sözün – "toz" və "duman" – birləşməsindən əmələ gəlmiş mürəkkəb bir söz olub, həm leksik, həm də qrammatik baxımdan özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. "Toz" sözü kiçik hissəciklərdən, xüsusilə quru torpaqdan, tozlu səthdən havaya qalxan materialları ifadə edir, əsasən fiziki bir hadisəni təsvir edir. "Duman" isə isə havada su buxarının kondensasiyası nəticəsində əmələ gələn maye hissəciklər toplusunu bildirir və atmosfer hadisəsi ilə bağlıdır. Bu iki sözün birləşməsi olan "toz-duman" isə həm toz, həm də dumanın birgə mövcudluğunu, havanın həm tozlu, həm də dumanlı olmasını ifadə edir.
Lüğətlərdə sadəcə "toz və duman" kimi izahı qısadır. "Toz-duman" daha geniş mənada hava şəraitinin pisliyini, görmə qabiliyyətinin məhdudlaşmasını, hava kütləsinin çirkli və qaranlıq olmasını ifadə edir. Bu, sadəcə hava şəraitinin təsviri deyil, eyni zamanda, ətraf mühitin çirklənməsini, görmə maneələrini və hətta psixoloji təsirini də əks etdirə bilər. Məsələn, "Səhər toz-duman içində idi, heç nə görünmürdü" cümləsində həm hava şəraitinin pisliyi, həm də görünmənin mümkün olmaması vurğulanır. "Döyüş meydanında toz-duman qalxmışdı" cümləsində isə həm fiziki bir hadisə (toz), həm də qarışıqlıq, çaşqınlıq mənası (duman) ifadə olunur.
Etimoloji baxımdan, "toz-duman" sözünün əmələ gəlməsində iki əsas sözün bir-birini tamamlaması əsas rol oynayır. Bu birləşmə sinonimlərdən fərqli olaraq, iki müxtəlif anlayışın birlikdə ifadə olunduğu bir kompozisiyadır. "Toz-duman" sözü, "məğlubiyyət toz-dumanı", "qəzəb toz-dumanı" kimi ifadələrdə metaforik mənada da işlənə bilər. Bu zaman fiziki toz-dumanı deyil, bir mücərrəd vəziyyətin qarışıqlıq, çaşqınlıq, şiddətli bir hadisənin təsvirini verir.
Beləliklə, "toz-duman" sözü sadəcə "toz və duman" kimi yox, daha geniş məna və kontekstlərlə birlikdə izah edilməlidir. Həm leksik, həm də kontekstual mənalarını əhatə edən geniş bir izah sözün tam anlaşılmasına kömək edər.