Utanmaz sözü Azərbaycan dilində sifət və isim kimi işlənən bir sözdür. Əsas mənası "heç şeydən utanmayan, həya etməyən, həyasız, arsız, abırsız" olmaqdır. Lüğətlərdəki qısa izahı bu mənanı əhatə etsə də, daha geniş və dəqiq bir şəkildə izah etmək mümkündür.
Etimoloji mənşəyi: "Utanmaz" sözü "utan" felindən və "maz" ədatından əmələ gəlmişdir. "Utan-" kökü əxlaqi və sosial normalara zidd hərəkət etməkdən, öz davranışından dolayı narahatlıq, qorxu, peşmançılıq hissi keçirməyi ifadə edir. "-maz" ədatı isə mənasını inkar edir, yox sayır. Beləliklə, "utanmaz" sözü "utanmayan" mənasını verir.
Məna çalarları: "Utanmaz" sözü müxtəlif kontekstlərdə fərqli məna çalarları daşıya bilər. Bəzən sadəcə həya etməməyi, özünü sərbəst aparmağı bildirsə də, bəzən də hörmətsizlik, etika pozuntusu, cəsarətsizlikdən irəli gələn hərəkətləri ifadə edə bilər. Məsələn, "utanmaz hərəkət" ifadəsi qəbuledilməz, əxlaqsız bir əməli ifadə edir. "Utanmaz adam" ifadəsi isə həyasız, əxlaqsız bir insanı təsvir edir. Sözün işlədilməsi kontekstindən və əhatəsindən asılı olaraq dəyərləndirmə müsbət və ya mənfi ola bilər. Məsələn, bəzi hallarda utanmazlıq cəsarət kimi də qəbul oluna bilər, ancaq bu, kontekstdən asılıdır.
Sinonimlər: "Utanmaz" sözünün sinonimləri arasında həyasız, arsız, abırsız, cəsarətsiz, qalxmış, üzsüz, qeyri-etik kimi sözlər yer alır. Ancaq bu sinonimlərin hamısı "utanmaz" sözünün bütün məna çalarlarını tam əhatə etmir. Hər bir sinonim özünəməxsus məna fərqlərinə malikdir.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Onun utanmaz hərəkətləri hamını qıcıqlandırdı.
- Utanmaz adam yalan danışmaqdan çəkinmirdi.
- Həmin hadisədə onun utanmazlığından dəhşətə gəldim.
- (İronik mənada) O, öz işinə qarşı utanmaz dərəcədə həvəslidir.
Yekun olaraq, "utanmaz" sözü mürəkkəb bir mənaya malik olub, kontekstdən asılı olaraq fərqli şəkildə izah edilə bilər. Sadəcə "həyasız" olmaqdan başqa, əxlaqsızlıq, cəsarətsizlik və hətta (ironik mənada) qətiyyət kimi mənaları da ifadə edə bilər.