Ürəkyaxan sifəti, əsasən mənfi emosiyaları ifadə edərək, insanın ruh halına, duyğularına, ürəyinə mənfi təsir edən, onu sarsıdan, kədərləndirən, narahat edən hadisə, görüntü və ya səsi təsvir etmək üçün işlənir. Lüğətdəki "ürəyə pis təsir edən, adamı sarsıdan; sarsıdıcı, təsirli, acınacaqlı" tərifi onun əsas mənasını əks etdirir, lakin daha geniş kontekstdə izah etmək mümkündür.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "ürək" sözü ilə "yaxan" (yaxmaq, yandırmaq, əzab vermək mənalarında işlənən kökdən) birləşməsindən əmələ gəldiyini görərik. Bu, sözün mənasının "ürəyi yandıran, əzab verən" kimi daha dəqiq bir təsvirini verir. Beləliklə, "ürəkyaxan" sadəcə "təsirli" və ya "acınacaqlı" olmaqdan kənara çıxaraq, daha güclü, daha dərindən hiss edilən bir mənfi təsiri, daxili sarsıntıları ifadə edir.
Misal üçün, "ürəkyaxan qışqırıq" ifadəsi sadəcə yüksək səsli bir qışqırığı deyil, həm də onun dinləyəndə doğurduğu dəhşət, qorxu, acınacaqlı və ya qəzəb hisslərini ifadə edir. Eynilə, "ürəkyaxıcı görünüş" ifadəsi də sadəcə xoşagəlməz bir görüntünü deyil, həmin görüntünün insan ruhuna vurduğu dərin, mənfi təsiri əks etdirir; bu, məsələn, bir faciənin izlərini, dağıdılmış bir evin vəziyyətini, bir insanın əzabını və s. ifadə edə bilər.
Ümumiyyətlə, "ürəkyaxan" sözü "sarsıdıcı", "təsirli", "acınacaqlı" kimi sinonimlərlə əvəz oluna bilsə də, onlardan daha güclü bir emosional yük daşıyır və daxili, ruhsal bir təsiri daha dəqiq şəkildə ifadə edir. Bu söz, əsasən bədii ədəbiyyatda, publisistikada və gündəlik nitqdə, mənfi emosiyaların və daxili sarsıntıların ifadəsi üçün geniş istifadə olunur.