Üzülüşmək (f.) Azərbaycan dilində geniş məna çalarlarına malik bir feldir. Etimalogiyası baxımından, "üz" (sim, görünüş, tərəf) və "-ülüşmək" (paylaşmaq, bölüşmək, əlaqəni itirmək) morfemlərindən təşkil olunmuşdur. Bu da sözün əsas mənasının "bir şeydən, kimdənsə ayrılmaq, uzaqlaşmaq" olduğunu göstərir. Lüğətlərdə verilən mənalar bu əsas mənadan törəmədir.
1. Borcunu verib, haqqhesab edib qurtarmaq: Bu mənada "üzülüşmək" bir borc və ya öhdəliyin tamamlanması, hesabın bağlanması mənasını verir. Mənəvi və maddi hər iki növ borclara tətbiq oluna bilər. Məsələn: "O, bütün borclarını üzülüşdürdükdən sonra rahatladı." burada "üzülüşdürmək" borcların tamamən ödənilməsini ifadə edir. Digər bir nümunə: "Onlar uzun illər davam edən mübahisəni üzülüşdürdülər." burada isə uzun sürən bir mübahisənin həll olunması və aradan qaldırılması nəzərdə tutulur.
2. Ayrılmaq, aralanmaq, uzaqlaşmaq, əlaqəni kəsmək: Bu, "üzülüşmək" felinin daha geniş yayılmış və əsas mənasıdır. Bu mənada insanlar arasındakı əlaqələrin, dostluğun, münasibətlərin sona çatması, coğrafi məsafənin artması və ya əlaqənin kəsilməsi nəzərdə tutulur. Məsələn: "Qardaşlar uzun illərdən sonra tamamilə üzülüşdülər." və ya "Köçdükdən sonra qonşularımızla üzülüşdük." Bu cümlələrdə əlaqənin qırılması, əlaqənin zəifləməsi və ya tamamilə itirilməsi vurğulanır.
Vaqif xanla əlaqəli nümunə: Verdiyiniz sitatda "[Vaqif xana:] İrəvan xanı Ərzurum və Qars paşaların..." hissəsi natamam olduğundan "üzülüşmək" felinin bu kontekstdə necə işləndiyi aydın deyil. Ancaq kontekstdən asılı olaraq, Vaqif xanla İrəvan xanı, Ərzurum və Qars paşaları arasında siyasi əlaqələrin pozulması, ittifaqın dağılması və ya müharibə səbəbindən əlaqələrin kəsilməsi kimi mənalar ola bilər.
Qısaca, "üzülüşmək" fəli, əlaqələrin sona çatması, bir şeydən ayrılma, borcu ödəmə və hesabı bağlama kimi müxtəlif kontekstlərdə işlənən çoxmənalı bir sözdür. Onun dəqiq mənası həmişə cümlənin kontekstindən asılıdır.