Analiz (yun. ἀνάλυσις - analusis - "parçalama", "ayırma") anlayışı sadəcə bir şeyin tərkib hissələrinin müəyyən edilməsindən daha geniş bir məna daşıyır. Bu, hər hansı bir mürəkkəb obyekt, hadisə və ya prosesi təşkil edən elementlərə, komponentlərə və ya əlaqələrə ayırmaq, onların xüsusiyyətlərini araşdırmaq və qarşılıqlı təsirlərini müəyyən etmək prosesidir. Bu proses, tədqiq olunan obyektin daxili quruluşunu, strukturunu və işləmə mexanizmini başa düşməyə imkan verir.
Analiz, həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət xarakterli ola bilər. Keyfiyyət analizi, tədqiq olunan obyektin tərkib hissələrinin növlərini və onların xüsusiyyətlərini müəyyən etməyə yönəlmişdir. Məsələn, bir ədəbi əsərin keyfiyyət analizi onun mövzusunu, süjetini, personajlarını və üslubunu araşdırmağı əhatə edir. Kəmiyyət analizi isə, tərkib hissələrinin nisbətini, miqdarını və ya digər kəmiyyət göstəricilərini ölçməyə yönəlib. Kimyəvi analizdə maddənin tərkibindəki elementlərin faiz nisbəti kəmiyyət analizi ilə müəyyən edilir.
Analiz müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq olunur. Riyaziyyatda funksiyaların, tənliklərin və ya məlumatların analiz edilməsi; kimyada maddələrin tərkibinin və xassələrinin tədqiqi; fizika elmində hadisələrin və proseslərin izahı; tibbdə xəstəliklərin diaqnozu; iqtisadiyyatda bazar vəziyyətinin təhlili; ədəbiyyatda əsərlərin təhlili; sosiologiyada cəmiyyətin tədqiqi və s. Analiz prosesi bu sahələrin hər birində öz spesifik metod və yanaşmalarını tələb edir.
Nəticə olaraq, analiz həm elm, həm də gündəlik həyatda mürəkkəb məsələləri həll etmək, qərarlar qəbul etmək və ətraf aləmi daha dərindən başa düşmək üçün zəruri bir vasitədir. Analiz, problemlərin parçalanması, tərkib hissələrinin araşdırılması və nəticələrin sintezindən ibarət olan bir prosesdir ki, bu da yeni biliklərin əldə edilməsinə və daha səmərəli həllərin tapılmasına imkan verir.