Xama
Mənası: Bişirilməmiş südün üst qatında əmələ gələn qatı, yağlı hissə. Qazax dialektində, Tovuz və Cəbrayıl şivələrində “bişirilməmiş südün üzü” mənasında işlənir. "Xama" sözü, əsasən, qatıq və ya kəsmik hazırlanarkən südün üst qatında əmələ gələn qatı hissəni ifadə edir. Bu hissənin dadı və toxuması digər süd məhsullarından fərqlənir və özünəməxsus bir ləzzətə malikdir. Ayrı-ayrı regionlarda xamanın hazırlanması üsullarında kiçik fərqlər ola bilsə də, ümumi mənası və istifadəsi eyni qalır.
Mənbəyi: "Xama" sözünün etimologiyası tam dəqiqləşdirilməsə də, türk dillərindən gəldiyi ehtimal olunur. Sözün kökü, ehtimal ki, südün üst qatında əmələ gələn qatı hissənin görünüşünə və ya toxumasına istinad edir. Qazax, Tovuz və Cəbrayıl şivələrindəki istifadəsi sözün regional leksika səviyyəsində yayılmasının göstəricisidir. Bu, sözün tarix boyu Azərbaycan ərazisində müxtəlif dialekt və şivələrdə istifadəsinin davam etdiyini təsdiq edir. “Südün xamasını yedim” (Tovuz) və “Sabah-sabah bir istikan xama…” (Cəbrayıl) kimi ifadələr sözün həmin regionlarda gündəlik danışıq dilində necə işlədilməsinin nümunəsidir. Daha ətraflı araşdırmalar sözün dəqiq etimoloji kökünün müəyyən edilməsinə imkan verə bilər.
Regional Xüsusiyyətlər: Xamanın hazırlanması və istifadəsi Azərbaycanın müxtəlif regionlarında bəzi fərqlər göstərə bilər. Məsələn, bəzi regionlarda xama daha yağlı, bəzilərində isə daha sulu hazırlana bilər. Həmçinin, xamanın müxtəlif yeməklərin tərkib hissəsi kimi istifadəsi də regional fərqlərlə müşayiət oluna bilər. Bu regional fərqlər xamanın hazırlanma üsulundan, istifadə olunan südün növündən və yerli ənənələrdən asılı ola bilər.