Xələt-barat sözü Azərbaycan dilində əsasən "bağışlanan şey, pul və s.; bəxşeyiş, hədiyyə" mənalarında işlənir. Ərəb mənşəli bir söz olub, kökündəki "xələt" (خلعت) sözü "paltar, libas, geyim" mənasını verərək, daha geniş mənada "bəxş edilən şey, hədiyyə" mənasına gəlir. "Barat" (برات) isə "sərbəstlik, azadlıq" və ya "sənəd, qəbz" kimi mənalarda işlənir. Beləliklə, xələt-barat ifadəsi həm maddi (pul, əşya), həm də mənəvi (azadlıq, bağışlanma) mənada verilən hədiyyə və ya bəxşişi ifadə edir.
Lüğətlərdəki qısa izahlardan fərqli olaraq, xələt-barat sözünün daha geniş kontekstdə anlaşılmasına diqqət etmək vacibdir. Sadəcə "hədiyyə" deməklə kifayətlənmək, sözün zəngin məna çalarlarını əks etdirmir. Məsələn, toyda qalan aşığın "xələt-baratını götürüb yola düşməsi" ifadəsi, onun yalnız bir hədiyyə alm adığını deyil, həm də toydan bəxş edilmiş bir "sərbəstlik" qazandığını, "azadlıq" qazanaraq getdiyini ifadə edir. Toydan alınan hədiyyələr həm maddi (pul, hədiyyələr), həm də mənəvi (sevgilisinin qəbulu, yeni bir həyatın başlanması) olaraq "xələt-barat" konsepsiyasına daxildir.
Tarixi kontekstdə, xələt-barat sözü sultanlar və hökmdarlar tərəfindən verilən qiymətli hədiyyələri, fəxri rütbələri və ya bağışlamaları da ifadə edə bilərdi. Bu baxımdan, sözün istifadəsi sadəcə "hədiyyə" mənasından daha geniş bir məna daşıyır və tarixi və sosial kontekstin də nəzərə alınmasını tələb edir. Yəni, sadəcə bir hədiyyə deyil, əslində vəziyyətin dəyişməsini, yeni bir mərhələnin başlanğıcını simvolizə edən bir anlayışdır.