Xəmrə sözü Azərbaycan dilində bir neçə mənaya malikdir, əsasən isə mayalama, acıtma və ya mayalanma prosesi ilə bağlıdır. Lüğətlərdə sadəcə "maya, acıtma, balata" kimi təriflənsə də, xəmrənin mənasını daha geniş və dəqiq izah etmək mümkündür.
Birincisi, xəmrə, əsasən çörək və digər xəmir məmulatlarının hazırlanmasında istifadə olunan mayanın özüdür. Bu maya, xəmirə həcm və xüsusi dad vermək üçün əlavə olunur və fermentasiya prosesini sürətləndirir. Yəni, sadəcə "maya" deməkdən daha dəqiq ifadə, xəmirin qalxmasına səbəb olan, şəkəri spirtdən və karbon qazından ibarət olan canlı orqanizmlərin qarışığıdır. Bu, maya mantarlarının aktiv fəaliyyəti nəticəsində baş verir.
İkincisi, xəmrə, mayalanma prosesinin özü kimi də başa düşülə bilər. Xəmirin "xəmrə tutması" ifadəsi bu mənanı dəqiq şəkildə ifadə edir. Bu proses ərzində xəmirin həcminin artması, onun toxumasının dəyişməsi, dadının və ətrinin formalaşması baş verir. Sadəcə "acıtma" sözü bu prosesin kompleksliyini tam əks etdirmir.
Üçüncüsü, "balata" kimi verilməsi bir az qeyri-dəqiqdir. Balata xəmirin əsas tərkib hissəsi olan una deyil, mayalanmış xəmirin özü ilə bağlı ola bilər. Belə ki, "xəmrəsi, urvası xəmirsiz qalıb" ifadəsində xəmrə, mayalanmış, qalxmış, hazır hala gəlmiş xəmir parçasını ifadə edir. Yəni, burada "xəmrə" xəmirin mayalanmış və hazır vəziyyəti üçün işlədilmişdir. Həmçinin, bəzi dialektlərdə “xəmrə” qatıq kimi mayalanmış süd məhsullarını da bildirə bilər.
Nəticədə, xəmrə sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilsə də, əsas mahiyyəti mayalanma prosesi və onun nəticələri ilə bağlıdır. Bu prosesin bioloji, kimyəvi və qastronomik aspektlərini əhatə edən daha dolğun bir tərif, lüğətlərdəki qısa izahdan daha aydın və maraqlıdır.