Xumargöz sifəti, əsasən gözəllik və cazibədarlıq ifadə edən bir təsvirdir. Gözlərin xumar, yəni bir az ağır, yuxulu, lakin eyni zamanda cazibədar və sirli bir ifadə daşıması mənasını verir. Bu baxışda gizli bir dərinlik, bir sirr, bir həsrət hissi duyulur. Sadəcə "süzgünbaxışlı" olmaqdan daha çox, xumargöz baxışında özünəməxsus bir mahnı, bir şeir, bir hekayə var. Xumargöz olan insanın gözlərində sanki bir əsrarəngiz mənzərə əks olunur, baxışları həm cəzb edir, həm də düşüncəyə vadar edir.
Bu sözün kökü “xumar” sözündəndir. Xumar, əsasən sərxoşluqdan yaranan bir vəziyyəti ifadə etsə də, burada tamamilə fərqli bir kontekstdə işlənir. Burada “xumar” sərxoşluğun ağır vəziyyətini deyil, daha çox onun bir qədər sakit, romantik və cazibədar əlamətini ifadə edir. Gözlərin xumargöz olması, sanki incə bir xumarın gözlərə sirayət etməsi kimi təsəvvür edilə bilər; bir sərxoşluq yox, bir xəyalpərəstlik, bir dərin duyğu və ya həsrət.
"Xumargözlü qız" ifadəsi klassik ədəbiyyatımızda tez-tez rast gəlinən, romantik və sirli qadın obrazını canlandıran bir ifadədir. Bu ifadə, qızın gözəlliyini sadəcə təsvir etməklə kifayətlənmir, həm də onun daxili aləminin dərinliyini, hisslərinin zənginliyini və sirrini ifadə edir. Qısacası, "xumargöz" sözü sadəcə bir sifət olaraq qalmaz, həm də bir obrazın, bir duyğunun, bir əhvalın ifadəçisi olur.
Misal olaraq verilən şeir parçasında ("Qara at nalı neylər; Qara göz xalı neylər; Ağlama, xumargözlü balam; Görək, ilahı ne...") xumargözlü balanın kədəri, həsrəti və eyni zamanda gözəlliyi göz önündə canlandırılır. Bu ifadənin istifadəsi şeirin əhval-ruhiyyəsinə və obrazın təsvirinə xüsusi bir dərinlik və incəlik qatır.