Qeyri-ixtiyari sözü, Azərbaycan dilində geniş mənada "özündən asılı olmadan, istəksiz, refleksiv şəkildə baş verən" mənasını ifadə edir. Yəni, şüurlu bir qərar və ya iradənin təsiri olmadan baş verən hərəkətlər və ya emosiyalar üçün istifadə olunur. Bu, sadəcə olaraq "qeyri-iradi" sözünün sinonimi deyil, daha geniş bir kontekstdə düşünülməlidir. "Qeyri-iradi" daha çox fiziki reaksiyalara, məsələn, əl-ayağın titrəməsinə, reflekslərə işarə edərkən, "qeyri-ixtiyari" həm fiziki, həm də emosional reaksiyaları əhatə edir.
Misal üçün, "qeyri-ixtiyari gülüş" şüurlu bir qərarla deyil, bir şeyin əyləncəli olması səbəbindən avtomatik baş verən bir reaksiyadır. Eyni şəkildə, "qeyri-ixtiyari ağlamaq" da güclü bir emosiyanın nəticəsində baş verən və şüurlu şəkildə idarə edilə bilməyən bir reaksiyadır. "Qeyri-ixtiyari ayağa qalxdı" ifadəsi isə bir anda qəfil və istəksiz bir hərəkət etməyi bildirir; məsələn, birdən eşidilən səsə reaksiya olaraq.
Sözün "qeyri-" ön şəkilçisi "dəyişiklik, olmayan" mənasını ifadə edir və "ixtiyari" sözü isə "öz iradəsi ilə, istəyə əsasən" mənasını verir. Beləliklə, "qeyri-ixtiyari" sözü hər hansı bir iradə və ya qərarın olmamasını ifadə edir. Bu sözün istifadəsi, əsərlərdə personajların emosional və ya fiziki hallarının dəqiq təsvirini vermək üçün çox əhəmiyyətlidir. Məsələn, bir əsərdə personajın "qeyri-ixtiyari olaraq əlini pəncərəyə tərəf hərəkət etdirməsi" onu narahat edən bir şeyin olduğunu və ya xəyalpərəst olduğunu göstərə bilər. Bu detallar personajın daxili aləminin oxucuya daha aydın şəkildə çatdırılmasına kömək edir.
Qısacası, "qeyri-ixtiyari" sözü sadəcə bir söz deyil, ədəbi əsərlərdə və gündəlik həyatda hadısələrin səbəb və nəticələrinin dəqiq təsvirini vermək üçün çox zərif və ifadəli bir vasitədir.