Qəza (ər. qəza - təsadüf, hadisə) tarixi inzibati-ərazi vahidi olaraq 1917-ci il Rusiya inqilabından əvvəl və Sovet hakimiyyəti dövründə rayon bölgüsünə qədər geniş istifadə olunan bir termindir. Qəzanın hüdudları və əhali sayı müxtəlif dövrlərdə dəyişsə də, əsasən quberniyaların (vilayətlərin) tərkibində yerləşən daha kiçik inzibati vahid kimi fəaliyyət göstərib.
Rusiya imperiyası dövründə qəzalar quberniyaların idarəetmə sisteminin əsasını təşkil edirdi. Hər bir qəzanın özünün hakim, məhkəmə, polis və digər yerli idarəetmə orqanları var idi. Bu idarəetmə qurumları mərkəzi hökumətin göstərişlərinə əsasən fəaliyyət göstərir, ərazinin iqtisadi, sosial və inzibati işlərinin tənzimlənməsindən məsul idilər. Qəzaların sərhədləri coğrafi xüsusiyyətlər, əhali sıxlığı və iqtisadi fəaliyyətlər nəzərə alınaraq müəyyən edilirdi.
SSRİ dövründə də qəza termini bir müddət istifadə olunsa da, rayon bölgüsü ilə əvəz olundu. Rayonlar qəzalara nisbətən daha kiçik ərazi vahidləri idi və daha mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sisteminə malik idilər. Beləliklə, qəza termini tarixin səhifələrinə köçdü, lakin Azərbaycanın inzibati-ərazi bölgüsünün formalaşmasında mühüm rol oynamış bir vahid kimi tarixdə iz qoydu.
Qəza termininin maraqlı tərəfi onun kökünün ərəb dilindən gəlməsidir və "təsadüf", "hadisə" mənalarını daşımasıdır. Bu baxımdan, inzibati-ərazi vahidi kimi istifadə olunan qəzanın adı ilə onun leksik mənası arasında maraqlı bir kontrast müşahidə olunur. Tarixi kontekstdə, qəzanın konkret ərazi vahidi olaraq təyin edilməsi, təsadüfi bir hadisədən daha çox, məqsədyönlü bir inzibati qərarın nəticəsi olmuşdur.