Melanxoliya (yun. μελαγχολία - melancholia) – həm tibbi, həm də ədəbi mənada geniş istifadə olunan bir termindir. Tibbi kontekstdə melanxoliya, əsasən əhval-ruhiyyənin dərin və davamlı aşağı düşməsi ilə xarakterizə olunan bir əhval-ruhiyyə pozuntusudur. Bu, sadəcə kədər və qəm deyil, həm də həyati enerjinin, marağın və həzz alma qabiliyyətinin azalması ilə müşayiət olunur. Melanxolik insanlar fiziki yavaşlama, yuxu pozğunluğu, iştaha dəyişiklikləri, gücsüzlük, konsentrasiya çətinliyi və özünə qarşı mənfi qiymətləndirmə kimi əlamətlər göstərə bilərlər. Müasir psixiatriyada melanxoliya, böyük depressiv pozuntunun bir alt tipi kimi təsnif edilir.
Tarix boyu melanxoliya müxtəlif şəkildə qəbul edilmişdir. Qədim Yunanıstanda Hippokrates tərəfindən “qara safra”nın artıqlığı ilə əlaqələndirilən bir xəstəlik kimi izah edilmişdir. Orta əsrlərdə isə şeytanın təsiri ilə əlaqələndirilmiş, bəzən isə yaradıcı gücün mənbəyi kimi qəbul edilmişdir. Melanxolik insanlar bəzən daxili dünyalarına daha çox yönəlmiş, daha düşüncəli və incə ruhlu olaraq təsvir edilmişlər.
Ədəbiyyatda melanxoliya, dərin kədər, həsrət, ümidsizlik və dərin düşüncələrə dalma kimi duyğuları əks etdirmək üçün istifadə olunur. Bu, yalnızlıq, ayrılıq, itirilmiş sevgi, həyatın mənasızlığı kimi mövzularla sıx bağlıdır. Melanxoliyanın ədəbi təsvirləri, əsərlərə müəyyən bir atmosfer və duyğu dərinliyi qatır. Beləliklə, melanxoliya tibbi bir diaqnozun kənarında ədəbi bir anlayış olaraq da özünəməxsus yerini tutur.
Qısacası, melanxoliya sadəcə bir kədər və ya qəm deyil, daha mürəkkəb bir duyğu və ya xəstəlikdir. Həm fiziki, həm də psixoloji əlamətləri ilə xarakterizə olunan melanxoliya, tarix boyu müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli yollarla anlaşılsa da, hər zaman insan təcrübəsinin mühüm bir hissəsi olaraq qalmışdır.