Mutagen sözü latın dilindən olan "muto" (dəyişirəm) və yunan mənşəli bir kökdən əmələ gəlmiş bir termindir. Əslində, "mutagen" sözü "irsi dəyişikliyə səbəb olan" mənasını verir. Lüğətlərdə sadəcə "irsi dəyişikliklər yaradan fiziki və kimyavi amillər" kimi tərif olunmasına baxmayaraq, bu tərif tam şəkili əks etdirmir. Daha dəqiq və geniş izah aşağıdakı kimi verilir:
Mutagenlər, orqanizmin genetik materialında (DNA və ya RNA) dəyişikliklərə – mutasiyalara – səbəb olan fiziki və ya kimyəvi maddələrdir. Bu dəyişikliklər həm somatik hüceyrələrdə (bədən hüceyrələri), həm də cinsi hüceyrələrdə (sperma və yumurta hüceyrələri) baş verə bilər. Somatik hüceyrələrdə baş verən mutasiyalar yalnız fərdə təsir edir və nəslə keçmir, cinsi hüceyrələrdə baş verən mutasiyalar isə nəslə keçir və gələcək nəsillərin fenotip və ya genotipində dəyişikliklərə səbəb ola bilər.
Fiziki mutagenlərə nümunə olaraq yüksək enerjili ionlaşdırıcı şüalar (rentgen şüaları, qamma şüaları), ultrabənövşəyi (UV) şüalar göstərmək olar. Bu şüalar DNA molekulunda qırılmalara və ya dəyişikliklərə səbəb olaraq mutasiyalara gətirib çıxarır.
Kimyəvi mutagenlərə isə müxtəlif kimyəvi maddələr, məsələn, bəzi dərmanlar, pestisidlər, siqaret tüstüsündəki maddələr, qida əlavələri və sənaye tullantılarında olan bir çox kimyəvi birləşmələr aiddir. Bu maddələr DNA-nın replikasiya prosesinə müdaxilə edərək, bazaların dəyişməsinə, dubleks DNA-nın qırılmasına və ya digər dəyişikliklərə səbəb olurlar.
Mutagenlərin təsiri çox fərqli ola bilər: bəzi mutasiyalar zərərsizdir, bəziləri isə xərçəng kimi ağır xəstəliklərə, inkişaf anomaliyalarına və ya digər genetik pozğunluqlara səbəb ola bilər. Mutagenlərin təsiri müxtəlif amillərdən, o cümlədən mutagenin növündən, dozadan, məruz qalma müddətindən və orqanizmin genetik tərkibindən asılıdır.
Cümlədə necə işləndiyi nümunələri:
- Siqaret tüstüsündə olan bir çox maddə güclü mutagendir.
- Yüksək dozarda şüalanma mutagen təsir göstərir.
- Tədqiqatçılar yeni mutagenlərin aşkarlanması üzərində çalışırlar.
- Bəzi kimyəvi maddələr güclü mutagen kimi təsnif edilir.