Oxuyub-çalan sözü Azərbaycan dilində çoxmənalı bir söz olaraq işlənir. Əsas mənası "həm oxuyan, həm də çalan" deməkdir. Bu mənada, söz iki fərqli peşəni və ya bacarığı birləşdirir: musiqi ifaçısı və oxucu. Belə insanlar adətən toy, nişan, yubiley kimi tədbirlərdə həm mahnı oxuyur, həm də saz çalırlar. Sözün bu mənasında, "xanəndə və sazəndə", "oxuyan və çalğıçı" ifadələri sinonim kimi işlədilə bilər.
Lüğətlərdə daha çox "top" mənası ilə qeyd olunsa da, bu, tarixi kontekstdən və yerli dialektlərdən irəli gələn məhdud bir işlənmədir. Bu mənada "oxuyub-çalan" sözü, oxuyan və çalanların bir qrupunu, bir dəstəni bildirir. Məsələn, "Toya oxuyub-çalan dəvət etmək" cümləsində "oxuyub-çalan" bir qrup musiqiçini, dəstəni təmsil edir. Bu, müasir Azərbaycan dilində nadir hallarda işlənən, daha çox köhnəlmiş bir üslubdur.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "oxuyub" və "çalan" fellərinin birləşməsindən əmələ gəldiyini görürük. "Oxuyub" - oxumaq feli, "çalan" isə çalmaq felidir. Bu iki fəilin birləşməsi həm oxuma, həm də çalma bacarığını əks etdirir. Sözün bu quruluşu onun mənasını daha aydın şəkildə göstərir.
Sözün cümlədə işlənməsinə dair nümunələr:
- Toyda gözəl oxuyub-çalanlar ifa etdilər.
- Səfərqulu bəy toy üçün oxuyub-çalanları hazırlayıb.
- Kənddə bir neçə oxuyub-çalan vardı.
Göründüyü kimi, "oxuyub-çalan" sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər, lakin əsas mənası hər zaman oxumaq və çalmaq bacarığını əks etdirir.