Protoplazma [yun. protos – birinci, əsas + plasma – qəliblənmiş maddə] – Biologiyada, heyvan və bitki hüceyrələrinin sitoplazması ilə nüvəsini əhatə edən, həyat fəaliyyətinin əsasını təşkil edən kolloid halında olan, mürəkkəb, dinamik strukturlu, viskoz bir maddədir. Protoplazma, hüceyrənin bütün həyati funksiyalarını yerinə yetirmək üçün zəruri olan kimyəvi reaksiyaların baş verdiyi mühitdir. Bu, hüceyrənin struktur və funksiya vahididir.
Protoplazmanın tərkibinə su, zülallar, karbohidratlar, lipidlər, nuklein turşuları və müxtəlif ionlar daxildir. Bu komponentlərin nisbəti müxtəlif hüceyrə tiplərində və hətta eyni hüceyrənin müxtəlif inkişaf mərhələlərində dəyişə bilər. Su protoplazmanın əsas komponenti olub, onun həcm təxminən 70-90%-ni təşkil edir. Zülallar protoplazmanın quruluşunu təşkil edən əsas üzvi birləşmələrdir və fermentlərin, quruluş zülallarının və digər zülal növlərinin sintezi üçün vacibdirlər.
Protoplazmanın fiziki halı viskoz və jeləbənzərdir. Bu, onun daxili quruluşunun dinamik xarakterini və hərəkətlilik qabiliyyətini təmin edir. Protoplazmanın kolloid təbiəti onun müxtəlif maddələri sorma və buraxa bilməsi, selektiv keçiriciliyə malik olması, həmçinin daxili strukturunun dəyişməsi ilə özünü göstərir. Protoplazmanın hərəkətliliyi sitoplazmanın axını və amöboid hərəkət kimi müşahidə oluna bilər.
Protoplazma termini ilk dəfə XIX əsrdə elmi ədəbiyyata daxil olmuşdur. Müasir biologiyanın inkişafı ilə yanaşı, protoplazmanın tərkibi və funksiyaları haqqında daha dəqiq və ətraflı məlumatlar əldə edilmişdir. Ancaq protoplazma hələ də biologiyanın ən mürəkkəb və tam araşdırılmamış mövzularından biri olaraq qalır.
Protoplazmanın cümlədə işlənməsi nümunələri:
- Hüceyrənin həyat fəaliyyəti protoplazmanın fəaliyyətinə bağlıdır.
- Protoplazma mürəkkəb bir kimyəvi tərkibə malikdir.
- Bitki hüceyrəsinin protoplazması heyvan hüceyrəsinin protoplazmasından fərqlənir.
- Tədqiqatçılar protoplazmanın strukturunu və funksiyasını araşdırırlar.